Türk Edebiyatı Tarihinin Doğuşu

Yıl 2024, Sayı: 52, 159 - 192, 24.12.2024

Ahmet Emin Saraç

Öz

Modern manadaki edebiyat tarihi kavramı 18. asır sonlarından itibaren gelişmeye başlamış olup bundan önce yazılan benzer tarzdaki eserler, daha çok biyografik kitaplardır. Türk edebiyatında da 15. asır sonlarından itibaren çok sayıda şuara tezkireleri telif edilmekle beraber Türk edebiyatı tarihini bütünüyle verme gayesini güden ilk eser, Mehmed Fuad Köprülü’nün 1920’lerde yayınlanan Türk Edebiyatı Tarihi olmuştur. Daha önce benzer isimde yayınlanan kitaplar, konuyu ele alışları bakımından çok daha mahdut kalmışlardır.
Bu makalede ilk önce Osmanlı ediplerinin 19. asra kadar devam etmiş olan Türk edebiyatı tarihi anlayışları kısaca değerlendirilmiş, sonrasında bu asırda Avrupa’da Türkolojiye dair yapılan ve Türk edebiyatı hakkındaki bilgimizi oldukça arttıran çalışmalara temas edilmiştir. Ardından Köprülü’nün 1910’lu ve 20’li yıllarda Türk edebiyatının doğru bir tarihini ortaya koymak hususundaki gayretlerinden bahsedilmiştir. En nihayet, Köprülü’nün eserlerini ortaya koymasını takip eden on yıllarda Türk edebiyatı tarihine dair malumatımızı zenginleştiren çalışmalara işaret edilmiştir.
Makale okunduğunda görüleceği üzere 19. asır başlarından itibaren Avrupa’da Türkoloji sahasında mühim keşifler yaşanmış, fakat bunların Türkiye’ye yansıması oldukça geç olmuştur. Bununla birlikte Türk ilim adamları, 1910’lardan itibaren bu gelişmelere intibak etmiş ve Türkiye, Türk edebiyatı hakkındaki çalışmaların merkezi konumuna gelmiştir. Bu değişiklikte Köprülü’nün çok büyük bir tesiri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk edebiyatı tarihi, Şarkiyat, Türkoloji, Mehmed Fuad Köprülü

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmud Yüknekî, Hibetü’l-Hakâyık, haz. Necib Asım, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1334.
• Ahmed Paşa Divanı, haz. Ali Nihad Tarlan, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1966.
• Ahmed Zeki Velidi, “Harezmde Yazılmış Eski Türkçe Eserler”, Türkiyat Mecmuası, II, 1928, 315-345.
• AKAR, Metin, “Şeyyad Hamza Hakkında Yeni Bilgiler I”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, 2, 1986, 1-14.
• AKÜN, Ömer Faruk, Divan Edebiyatı, İSAM Yayınları, İstanbul 2013.
• Ali Canib, “Bazı Mecmualara Dair”, Hayat, 32, 1927, 3-5.
• Ali Nihad, İslam Edebiyatında Leyla ve Mecnun Mesnevisi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Tez Koleksiyonu, No. 1.
• Alî-Şîr Nevâyî, Mecâlisü’n-Nefâyis, I-II, haz. Kemal Eraslan, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• ARAT, Reşid Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1965.
• Atebetü’l-Hakâyık, haz. Reşid Rahmeti Arat, TDK Yayınları, İstanbul 1951.
• ATSIZ, Nihal, İstanbul Kütüphanelerine Göre Birgili Mehmed Efendi, Süleymaniye Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 1966.
• ATSIZ, Nihal, “Kemalpaşa-oğlu’nun Eserleri”, Şarkiyat Mecmuası, VI, 1966, 71-112; VII, 1972, 83-135.
• ATSIZ, Nihal, İstanbul Kütüphanelerine Göre Ebussuud Bibliyografyası, Süleymaniye Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 1967.
• ATSIZ, Nihal, Âlî Bibliyografyası, Süleymaniye Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 1968.
• AVŞAR, Ziya, “Türkî-i Basiti Yeniden Tartışmak”, Bilig, 18, 2001, 127-143.
• AYNUR, Hatice, “Türkî-i Basît Hareketini Yeniden Düşünmek”, Turkish Studies, 4/5, 2009, 34-59.
• BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II, Millî Eğitim Basımevi, Ankara 1971-1979.
• BARTHOLD, W., İslâm Medeniyeti Tarihi, haz. M. Fuad Köprülü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1963.
• BİLGEGİL, Kaya, Ziyâ Paşa Üzerinde Bir Araştırma, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara 1979.
• BOMBACİ, Alessio, Storia della letteratura turca dall’antico impero di Mongolia alla nuova Turchia, Nuova Accademia, Milano 1956.
• BORATAV, Pertev Naili, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, 1946.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I-III, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1333-1342.
• CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi, I-II, Enderun Yayınları, İstanbul 1984.
• ÇETİN, Nurullah, Tanzimat’tan Fuat Köprülü’ye Kadar Bizde Edebiyat Tarihçiliği, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• DAVIDS, Arthur Lumley, A Grammar of the Turkish Language, Parbury & Allen, London 1832.
• DIEZ, Heinrich Friedrich von, “Depé Ghöz oder der oghuzische Cyklop”, Denkwürdigkeiten von Asien, II, in Commission der Halleschen Waisenhaus-Buchhandlung, Berlin - Halle, 1815, 399-457.
• DOZY, R. P. A., Catalogus codicum orientalium Bibliothecae Academiae LugdunoBatavae, I, E. J. Brill, Lugduni Batavorum 1851.
• EBERHARD, Wolfram – Boratav, Pertev Naili, Typen türkischer Volksmärchen, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1953.
• Ebüzziyâ Tevfik, Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye, Matbaa-i Ebüzziyâ, İstanbul 1330,
• ERDEM, Yahya, “Pavet de Courteille”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 34, İstanbul 2007, 192-193.
• ETHÉ, Hermann, “On Some Hitherto Unknown Turkish Versions of Kalîlah and Dimnah”, Actes du sixième Congres International des Orientalistes, tenu en 1883 à Leide, E. J. Brill, Leide 1885, 239-255.
• Fâik Reşâd, Târîh-i Edebiyyat-ı Osmâniyye, Zarafet Matbaası, İstanbul [t.y.]. Fuzûlî Divanı: Gazel, Musammat, Mukatta’ ve Rubâ’î Kısmı (Edisyon Kritik ve Transkripsyon), haz. Ali Nihad Tarlan, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1950.
• GANDJEI, Tourkhan, "Notes on the Attribution and Date of the Çarhnâme", Studi Preottomani e Ottomani: Atti del Convegno di Napoli (24-26 settembre 1974), Istituto Universitario Orientale, Napoli 1976, 101-104.
• GIBB, E. J. W., A History of Ottoman Poetry, I-VI, Luzac & Co., London 1900-1909.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki, Yunus Emre: Hayatı, İkbal Kitabevi, İstanbul 1936.
• GÜR, Nagihan, “Osmanlı Şiirini Tanzimat Aydınlarının Gözüyle Okumak: E.J. W. Gibb’in Tanzimat Dönemi Seçkilerine ve Eleştiri Metinlerine Düştüğü Okur Notları”, Kültürk, 3, 2021, 65-84.
• HAMMER-PURGSTALL, Geschichte der osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit, I-IV, Hartleben, Pesth 1836-1838.
• Hayâlî Bey Divanı, haz. Ali Nihad Tarlan, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1945.
• Hoca Dehhânî Divanı, haz. Ersen Ersoy - Ümran Ay, TÜBA, Ankara 2017.
• İbn Mevlânâ Veled, “Edebiyyât-ı İslâmiyye”, Tercümân-ı Hakîkat - Musavver Servet-i Fünûn, Nüsha-i Fevkalade, 1313, 50-55.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı, 2, IRCICA, İstanbul 2010.
• İNAN, Abdülkadir, “Manas Destanı Üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1959, TDK Yayınları, Ankara 1959, 125-159.
• İsmail Habib, Avrupa Edebiyatı ve Biz: Garpten Tercümeler, 1-2, Remzi Kitabevi, İstanbul 1940-1941.
• İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, I-IV, Millî Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1947-1976.
• JAMAL, Gulnisa – Kafkasyalı, Muhammet Savaş, Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi, Karınca Yayınları, Ankara 2016.
• JAUBERT, Amédée, “Notice d’un manuscrit turc, en caractères ouigoures, envoyé par M. de Hammer, à M. Abel-Rémusat”, Journal asiatique, VI, 1825, 39-52, 78-95.
• JAUBERT, Amédée, “Notice et extrait de la version turque du Bakhtiar-Namèh: d'après le manuscrit en caractères ouïgours que possède la bibliothèque Bodléienne d'Oxford”, Journal asiatique, X, 1827, 146-167.
• KAÇALİN, Mustafa, “Kúnos, Ignácz”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 26, Ankara 2002, 376-377.
• KARAHAN, Abdülkadir, İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadis, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1954.
• KARATAY, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, I-II, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul 1961.
• KAYA YİĞİT, Bilge – Kalyon, Abuzer, “Peşteli Hisâlî’nin Metâli’ü’n-Nezâ’ir Mecmuası ve Mecmuada Yer Alan Şairlerin Mahlasları”, Turkish Studies, 8/1, 2013, 335-371.
• KAYABAŞI, Bekir, Kâf-zâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş’âr’ı, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Malatya 1997.
• Kâzım Nâmî, “Türkçe Sarfın Mucidi”, Türk Yurdu, 24, 1327, 748-754.
• Keykâvûs, Kâbûsnâme, çev. Mercimek Ahmed, haz. Orhan Şaik Gökyay, Maarif Vekaleti, Ankara 1944.
• Kilisli Rifat, Maniler, Devlet Matbaası, İstanbul 1928.
• Kitâb-ı Dede Korkud, haz. Kilisli Muallim Rifat, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1332.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad, Türk Sazşairleri, Millî Kültür Yayınları, Ankara 1962.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad, Early Mystics in Turkish Literature, trc. Gary Leiser - Robert Dankoff, Routledge, London - New York 2006.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Ahmed Yesevî: Çağatay ve Osmanlı Edebiyatları Üzerindeki Tesiri”, Bilgi Mecmuası, 6, 1330, 611-645.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Dokuzuncu ve Onuncu Asırlardaki Çağatay Şairleri”, Türk Yurdu, 6, 1330, 2128-2135, 2158-2166, 2190-2194, 2226-2230, 2245-2251, 2313-2319.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Türk Edebiyatı’nda Âşık Tarzının Menşe ve Tekâmülü”, Millî Tetebbular Mecmuası, 1/1, 1331, 5-46.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Türk Edebiyatı’nın Menşe’i”, Millî Tetebbular Mecmuası, 2/4, 1331, 5-78.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Bir Hiciv Münasebeyiyle”, Yeni Mecmua, 44, 1918, 346-347.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Türk Edebiyatının Ermeni Edebiyatı Üzerindeki Tesiratı”, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 2, 1923, 1-30.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Meddahlar: Türklerde Halk Hikâyeciliği Tarihine Ait Bazı Maddeler”, Türkiyat Mecmuası, I, 1925, 1-45.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Millî Matbaa, İstanbul 1926.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Selçukîler Devrinde Anadolu Şairleri 2: Ahmed Fakîh”, Türk Yurdu, 4/22, 1926, 289-295.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Selçukîler Devrinde Anadolu Şairleri: Hoca Dehhânî”, Hayat, 1, 1926, 4-5.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Divan-ı Türkî-i Basit, Devlet Matbaası, İstanbul 1927.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, Eski Şairlerimiz: Divan Edebiyatı Antolojisi, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1931.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Türk Edebiyatına Umumi Bir Bakış”, Birinci Türk Tarih Kongresi: Konferanslar Müzakere Zabıtları, Maarif Vekaleti, Ankara 1932, 308-320.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad - Şehâbeddin Süleyman, Yeni Osmanlı Târîh-i Edebiyyâtı, Tefeyyüz Kitâbhânesi, İstanbul 1332.
• Kutadgu Bilig I: Metin, haz. Reşid Rahmeti Arat, TDK Yayınları, İstanbul 1947.
• Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, haz. Mustafa İsen, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1994.
• LANSON, Gustave, Edebiyat Tarihinde Usûl, çev. Yusuf Şerif Kılıçel, haz. Eren Yavuz, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2017.
• Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, haz. Rıdvan Canım, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara 2000.
• LEVEND, Agah Sırrı, Gazavât-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavât-nâmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1956.
• LEVEND, Agah Sırrı, Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul, İstanbul Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1958.
• LEVEND, Agah Sırrı, “Bilinmeyen Bir Yazarın Bilinmeyen Bir Eseri: Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevisi”, VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1957, TDK Yayınları, Ankara 1960, 169-174.
• LEVEND, Agah Sırrı, “Siyaset-nameler”, TDAY Belleten 1962, TDK Yayınları, Ankara 1963, 167-194.
• LEVEND, Agah Sırrı, “Ümmet Çağında Ahlak Kitaplarımız”, TDAY Belleten 1963, TDK Yayınları, Ankara 1964, 89-115.
• LEVEND, Agah Sırrı, Ali Şir Nevaî, I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1965.
• LEVEND, Agah Sırrı, “Divan Edebiyatında Hikâye”, TDAY Belleten 1967, TDK Yayınları, Ankara 1968, 71-117.
• Literary Movements for Students, ed. Ira Mark Milne, Gale Cengage Learning, Farmington Hills MI 2009.
• Mahmud bin el-Hüseyin bin Muhammed el-Kaşgarî, Kitâbu Divânı Lügâti’tTürk, I-III, haz. Kilisli Muallim Rifat, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1333-1335.
• MERİÇ, Cemil, “Edebiyat Tarihinin Tarihi”, Kırk Ambar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980, 221-259.
• MORDTMANN, J. H., Suheil und Nevbehâr : romantisches Gedicht des Mesʿûd b. Aḥmed, Orient-Buchhandlung Heinz Lafaire, Hannover 1925.
• N. A. Balhassan-oglu, “Un texte ouïgour du XII-ième siècle”, Keleti Szemle, VII, 1906, 257-279.
• Necâtî Beg Divanı, haz. Ali Nihad Tarlan, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1963.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “‘Postmortem’ Eleştirilerin Odağında ‘Kült’ Bir Tarihçi: Fuat Köprülü”, Mehmet Fuat Köprülü, ed. Yahya Kemal Taştan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2012, 329-344.
• ÖZTÜRK, Veysel, “Method in XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi: Albert Thibaudet’s Influence on Ahmet Hamdi Tanpınar”, Bilig, 99, 2021, 163-180.
• ÖZYILDIRIM, Ali Emre, “‘Edebiyât-ı Kadîme’ Açısından Türkiye’de Edebiyat Tarihçiliğinin İlk Örnekleri”, Eski Türk Edebiyatına Modern Yaklaşımlar I, haz. Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, Turkuaz Yayınları, İstanbul 2007, 210-218.
• PERİN, Cevdet, Tanzimat Edebiyatında Fransız Tesiri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1946.
• Pertev Naili, Köroğlu Destanı, Evkaf Matbaası, İstanbul 1931.
• Philologiae Turcicae Fundamenta, I-II, Franz Steiner, Wiesbaden 1959-1965.
• RİEU, Charles, Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, Gilbert and Rivington, London 1888.
• Sadettin Nüzhet - Mehmed Ferid, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı, Vilayet Matbaası, Konya 1926.
• Sadettin Nüzhet, “Hasanoğlu ve Yeni Bir Gazeli”, Millî Mecmua, 107, 1928, 1721-1722.
• SERTKAYA, Osman Fikri, "Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, 1970, 133-138; "Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri II", TDED, XIX, 1971, 171-184; "Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri III: Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar I”, TDED, XX, 1973, 157-184; "Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri IV", TDED, XXII, 1976, 169-189.
• Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha, haz. Dehri Dilçin, TDK Yayınları, Ankara 1946.
• TANSEL, Fevziye A., “Halk Şâirlerimizin Küçümsenmesi ve Tahkîri Meselesi”, Belleten, 194, 1985, 313-333. TANPINAR, Ahmet Hamdi, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1956.
• TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara 2014.
• TEMİR, Ahmet, Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri: Hayatı-İlmî KişiliğiEserleri, TDK Yayınları, Ankara 1991.
• TEZCAN, Nuran, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Hammer-Purgstall Tarafından Bilim Dünyasına Tanıtılması”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIV, 2009, 203-230.
• TEZCAN, Semih, “Fuat Köprülü ve Türkî-yi Basit”, Mehmet Fuat Köprülü, ed. Yahya Kemal Taştan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2012, 79-92.
• THOMSEN, Vilhem, “Dr. M. A. Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script from Miran and Tun-Huang”, Journal of Royal Asiatic Society, January 1912, 181-227.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Ebülgâzî Bahadır Han”, İslâm Ansiklopedisi, 4, İstanbul 1977, 79-83.
• ÜLGEN, Erol, “Türklük Bilimi ve Türk Edebiyatı Tarihine Adanan Bir Ömür: Prof. Dr. Ömer Faruk Akün”, Türklük Bilimi Araştırmaları, XIX, 2006, 11-73.
• VÁMBÉRY, Hermann, Ćagataische Sprachstudien, F. A. Brockhaus, Leipzig 1867.
• YILDIRIM, Yusuf, “Kadı Burhaneddin Divanı’nın Garip Hikayesi: İsimsiz Şiirler”, Kadı Burhaneddin Kitabı (haz. Yusuf Yıldırım - Ramazan Süer), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas 2020, 191-201.
• Yunus Emre Divanı, 1-3, haz. Abdülbâki Gölpınarlı, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul 1943-48.
• Ziyâ Paşa, Harâbât, I-III, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1291-1292.