Türkiye’de Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Alanında Yapılan Tezler (2018-2019) Üzerine Değerlendirmeler

Year 2020, Issue: 1, 119 - 157, 30.06.2020

İbrahim Furkan Güven

Abstract

Bu çalışmada, Türkiye’deki üniversitelerde din psikolojisi bilim dalı özelinde son iki yıl içerisinde gerçekleştirilen, manevi danışmanlık ve rehberlik kapsamında hazırlanan yüksek lisans ve doktora tezlerinde ele alınan konular üzerine genel bir değerlendirme yapılması amaçlanmıştır. Araştırmada, betimsel analiz yöntemi kullanılmıştır. Bu çerçevede yök-tez veri tabanı taranmış ve 2018-2019 yılları içerisinde ilgili konuları içerdiği tespit edilen 19 yüksek lisans ve 4 doktora olmak üzere toplam 23 tez çalışmasına ulaşılmıştır. Bu çalışmaların 4’ü İstanbul Üniversitesi, 3’ü Uludağ Üniversitesi, 2’şer tanesi ise İzmir Kâtip Çelebi, Necmettin Erbakan ve Süleyman Demirel Üniversitelerinin ilgili bilim dalındaki öğretim üyelerinin danışmanlığında hazırlanmıştır. Geri kalan 10 çalışma ise Erciyes, Marmara, Hitit, Karadeniz Teknik, Cumhuriyet, Atatürk, İnönü, Sakarya, Dokuz Eylül ve Çukurova Üniversitelerindeki ilgili bilim dalında görev yapan öğretim üyelerinin danışmanlıklarında tamamlanmıştır. 2018 yılında yapılan toplam 7 çalışmadan; 3’ünde nitel, 1’inde nicel, 1’inde karma ve 2’sinde de deneysel yöntem kullanılmıştır. 2019’da hazırlanan toplam 16 çalışmadan 6’sında nitel, 3’ünde karma, 1’inde nicel ve 6’sında da dokümantasyon yöntemine başvurulmuştur. Bu kapsamda araştırmada ele alınan tezlerin konularına değinecek olursak yüksek lisans tezleri özelinde, Almanya’da kurumsal olarak polis teşkilatında uygulanan manevi danışmanlık hizmetlerinin Türkiye’de uygulanabilirliği, ülkemizdeki hastanelerde uygulanan manevi danışmanlık hizmetlerine sağlıkçılar gözünden bakış, dini içerikli metinlerin manevi danışmanlığa yardımcı yöntemlerde kullanımına etkisi ele alınmıştır. Ayrıca manevi danışmanlık hizmetlerinin, bireylerin çeşitli rahatsızlıkları üzerindeki etkileri ile cezaevindeki hükümlüler ve gebelik sürecindeki kadınlar üzerinde bu tarz destek ve yönelimlerin etkileri de ele alınan konular arasındadır. Doktora tezleri özelinde ise dini içerikli müziklerin, bireyler üzerindeki kaygı ve stresi gidermeye yönelik uygulanan manevi danışmanlık yöntemlerinde kullanılması, bireylerin danışma süreçlerinde din faktörü ve bu boyutun etkileri, Türkiye’deki sağlık hizmetlerinde uygulanan manevi danışmanlık yöntemlerinin hastalar ve manevi danışmanlar üzerindeki etkileri ve manevi danışmanlık alanına konu olan aile içi sorunların neler olduğuna dair konular incelenmiştir. Türkiye’de din psikolojisi özelinde manevi danışmanlık ve rehberlik alanında yapılan çalışmalar, ülkemizde yeni gelişiyor olmasına rağmen, bu hizmeti alanlar üzerinde olumlu etkileri görülmüştür. Kullanılan yöntemlerin, bireylerde var olan çeşitli sıkıntı ve ruhsal bunalımları azalttığını ortaya koyan sonuçlara ulaşılmıştır. Bu araştırmaların alanın gelişimine katkısı yanında bireyler üzerinde olumlu etkiler ortaya koyduğu görülmektedir. Dolayısıyla, ilgili araştırmaların çalışmanın sonunda dile getirilen öneriler çerçevesinde artırılarak devam ettirilmesi önem arz etmektedir.        

Keywords

Manevi danışmanlık ve rehberlik, Tez, Betimsel analiz, Maneviyat, Literatür

Evaluations on Theses (2018-2019) Written in the Field of Spiritual Counselling and Care in Turkey

Abstract

In this study, it’s aimed to give a brief explanation of master’s and doctoral theses in Turkish universities specific to the field of the psychology of religion on the spiritual counseling and guidance written within the last two years. For this study, the method of descriptive analysis was used. In this framework, the yok-tez database was scanned, and a total of 23 thesis studies conducted in 2018 and 2019 were reached, including 19 masters and 4 doctorates, which were identified to include relevant topics. 4 of these studies were prepared under the consultancy of the academic members in Istanbul University, and 3 in Uludağ University, and 2 in İzmir Kâtip Çelebi University, and 2 in Necmettin Erbakan University, and 2 in Süleyman Demirel University. The remaining 10 were completed under the supervision of academic members working in Erciyes University, Marmara University, Hitit University, Karadeniz Technical University, Cumhuriyet University, Atatürk University, İnönü University, Sakarya University, Dokuz Eylül University and Çukurova University. Of the 7 studies conducted in 2018, 3 were done in accordance with the qualitative method, 1 with the quantitative method, 1 with the mixed method, and 2 with the experimental method. Conducting 16 studies in 2019, qualitative method was used 6 times, the mixed method was used 3 times, the quantitative method was used only once, and documentation method was used 6 times. If one is to mention the subject matters of these theses, it is seen that in master’s theses, applicability of the spiritual counseling and guidance services deployed in the police department in Germany to Turkey, review of spiritual counseling services applied in hospitals in our country through the eyes of health professionals, the influence of religious texts on spiritual counseling and guidance methods were examined. The doctoral studies mostly examined the following topics: the use of religious hymns in the spiritual counseling and guidance services to prevent anxiety and stress take hold in individuals; influence of the religion exerted over individuals by use of spiritual counseling and guidance, the effects of the spiritual counseling and guidance on patients and counselors in health care services, and the kinds of domestic problems addressed to in the spiritual counseling and guidance services. In conclusion, these studies done in the field of psychology of religion on the spiritual counseling and guidance in Turkey, although this field is newly-emerging in our country, showed positive results. Methods used in the services reduced the effects of the problems and the spiritual crises on the individuals as depicted in the study. Since these studies not only help to build up the field, but also have positive effects on individuals. Therefore, it is important to keep up the work of maintaining the production of studies of this kind pursuant to the suggestions expressed in the conclusion.

Keywords

Spiritual counselling and care, Thesis, Descriptive analysis, Spirituality, Literature

References

• Abu-Raiya, H. (2016). Religious-spiritual counselling & care. [içinde] Religiously integrated psychoteraphy with muslim clients: From research to practice (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Acar, M. C. (2018). Bireysel psikolojik danışma sürecinde dini boyut: Üniversite öğrencileri ile yapılan bir araştırma. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ağılkaya Şahin, Z. (2017). Manevi bakım ve danışmanlık: Almanya örneği-. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları.
• Ağılkaya Şahin, Z. (2020). Psikoloji ve psikoterapide din. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Atoofi, M. K. ve ark. (2019). Multidimensional inventory for religious spiritual well-being (MI RSWB 48): Validation with Iranian psychiatric outpatients. Mental Health, Religion and Culture, 22 (10), 1011-1020.
• Ayten, A. (2015). Din, erdem ve sağlık. [içinde] Dindarlık ruhsal ve fiziksel sağlığı etkiler mi? (ed. A. Ayten). İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Ayten, A. ve ark. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik-I-II. İstanbul: Dem Yayınları.
• Ayten, A. & Düzgüner, S. (2017). Tasavvuf psikolojisine giriş: Bireysel arınma ve güzel ahlâk. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları.
• Bal Koçak, D. (2015). Çocuk ve hasta yakınlarına uygulanan manevi bakım: Hollanda örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cengiz Çamlı, Y. (2019). Ebu Zeyd el-Belhinin ruh sağlığı ve depresyon tedavisiyle ilgili görüşlerinin bilişsel terapiye göre değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Coşkunsever, A. (2016). Sosyal hizmet kurumlarında dini danışmanlık ve rehberlik: Yetiştirme yurdu & bakım ve sosyal rehabilitasyon merkezi örneği. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çağlan, K. (2019). Psikolojik hastalıkların yanlış yorumlanması ve inanç eksikliği olarak damgalanması sürecinde manevi destek ihtiyacı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dadfar, M. ve ark. (2019). Validation of the multidimensional inventory for religious spiritual well-being with Iranian samples. Mental Health, Religion and Culture, 22 (6), 591-601.
• Dalgalı, B. (2019). Merhamet odaklı terapi yaklaşımı ve uygulamaları üzerine bir değerlendirme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dilen, H. (2019). Manevi danışmanlık ve varoluşçu psikoterapi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dinçer, M. (2016). Legacy of an anatolian sufi from a psychological perspective: Case of Yunus Emre. Spiritual Psychology and Counselling, 1 (1), 27-45.
• Diyanet İşleri Başkanlığı ile Sağlık Bakanlığı arasında hastanelerde manevi destek sunmaya yönelik işbirliği protokolü. (2015). (https://dinhizmetleri.diyanet.gov.tr). Erişim: 25 Nisan 2020.
• Doğan, M. (2017). Hastane örneği üzerinde manevi danışmanlık ve rehberlik üzerine genel bir bakış. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 21 (2), 1267-1304.
• Düzgüner, S. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik-I [içinde]. Nereden çıktı bu maneviyat: Manevi bakımın temellerine ilişkin kültürlerarası bir analiz. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Esendir, N. (2016). Sağlık çalışanlarının maneviyat ve manevi bakım algısı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Frankl, V. E. (2014). Psikoterapi ve din. (çev. Z. Taşkın). İstanbul: Say Yayınları.
• Göcen, G. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Danışmanın maneviliğinin gerekliliği üzerine: Dini içerikli tv programlarında sorulan sorular üzerine nitel bir çalışma. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Göktepe Kaya, A. (2018). Dini içerikli müzik terapinin üniversite öğrencilerinde duygu durumu, kaygı ve algılanan stres düzeyi üzerindeki etkisi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gügen, B. (2019). Gebelik sürecindeki kadınlarda manevi iyi oluş ile hayat memnuniyeti ilişkisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülmez, G. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Eşine şiddet uygulayan erkeklere yönelik bilişsel davranışçı yaklaşımla bütünleştirilmiş dini/manevi danışmanlık modeli. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Gümüş, R. (2017). Evde bakım ücretinden yararlanan bakıcılarda dini başa çıkma: Bucak örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gürsu, O. (2011). Ergenlik döneminde psikolojik sağlık ve dindarlık ilişkisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Han, A. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Diyanet işleri başkanlığının hastanelerde yürüttüğü manevi destek hizmetleri. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Hay, D. & Socha, M. (2005). Science looks at spirituality. Spirituality as a natural phenomenon: Bringing biological and psychological perspectives together. Zygon, 40 (3), 589-612.
• Işık, H. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Ceza infaz kurumu bağlamında manevi rehberliğin teorik temelleri: İngiltere ve Türkiye’deki uygulamaların karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Işık, Z. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Bebek kaybı yaşayan ailelere yas sürecinde manevi danışmanlık neden gerekli? (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Karabacak, M. K. (2015). Aile içi çatışma ve anlaşmazlıkların çözününde dini danışmanlığın önemi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaca, F. & Acar, M. C. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-I [içinde] Bireysel psikolojik danışma sürecinde danışanın dini kaynaklarının kullanılması üzerine bir vaka örneği. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Karagül, A. (2012). Manevi bakım: Anlamı, yöntemi, örneği, eğitimi: Hollanda örneği. Dini Araştırmalar Dergisi, 14 (40), 5-27.
• Kavas, E. & Kavas, N. (2014). Manevi Destek Algısı (MDA) Ölçeği: Geliştirilmesi, geçerliliği ve güvenilirliği. Electronic Turkish Studies, 9 (2), 905-915.
• Kaya, Ü. (2018). Mesnevi ve bibliyoterapi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılavuz, M. A. & Kılavuz, E. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Yaşlanma döneminde kayıplarla başa çıkmada manevi danışmanlık hizmetlerinin önemi. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Kılıç, D. (2019). Gebelik sürecinde dini manevi yaşam üzerine nitel bir araştırma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılınçer, H. (2017). Tıp, psikoloji ve ilahiyat öğrencilerinin Türkiye’deki manevi danışmanlık ve rehberlik uygulamalarına yönelik tutumşarı üzerine bir araştırma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koç, M. (2012). Manevi-[psikolojik] danışmanlık ile ilgili Batıda yapılan bilimsel çalışmaların tarihi ve literatürü (1902-2010) üzerine bir araştırma-I. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (2), 201-237.
• Koening, H. G. (2008). Research on religion, spirituality and mental health: A review. Canadian Journal of Psychiatry, 1-30.
• Lartey, E. Y. (1993). African perspectives on pastoral theology: A contribution to the quest for more encompassing models of pastoral care. Contact, 112 (1), 3-12.
• Merey, Z. (2019). Yenidoğan yoğun bakım ünitesinde bebeği yatan annelerin yaşadıkları problemler ile başa çıkmasında dinin rolü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Merter, M. (2012). Dokuz yüz katlı insan. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Mollaoğlu, H. (2013). Hastane hizmetleri bağlamında manevi bakım ve newyork healthcare chaplaincy örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Myers, D. G. (2000). The funds, friends and faith of happy people. Psychologist, 5 (1), 55-67.
• Özkan, A. (2019). Türkiye’de sağlık hizmetlerinde manevi danışmanlık: Bir karma yöntem araştırması. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pehlivan, A. (2018). Manevi bakım ve danışmanlığın imam-hatip ortaokul öğrencilerinin ruh sağlığı ve manevi iyi oluşlarına etkisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir: Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pehlivan, M. (2018). Sağlık çalışanlarına göre hastanelerdeki manevi destek ve rehberlik projesi uygulaması: Afyonkarahisar devlet hastanesi örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarı, E. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-I [içinde]. İslami değerleri yaşam biçiminde öncelikli danışanlara yönelik psikolojik danışma: İslami psikolojik danışma önerisi. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Sarı, R. (2019). Hastane hizmetleri kapsamında kadın doğum bölümünde manevi danışmanlık: Konya dr. Ali Kemal Belviranlı kadın doğum ve çocuk hastanesi örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sayar, K. (2014). Sufi psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Seyyar, A. (2015). Manevi sosyal hizmetler. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Söylev, Ö. F. (2014). Türkiye’de dini danışma ve rehberlik alanları, imkânları ve yöntemleri: Diyanet İşleri Başkanlığı örneği. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Spiegler, M. D. (2016). Behavior therapy. Psychology and Mental Health, 3-16.
• Stollberg, D. (1969). Therapeutische seelsorge. München: Kaiser.
• Şahin, E. A. (2019). Hasta yakını olmanın getirdiği güçlükler ve dini başa çıkma: Palyatif bakım servisi onkoloji hasta yakınları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir: Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şenbaş, H. (2019). Psiko-sosyo-teolojik yaklaşımlar çerçevesinde manevi danışmanlık ve rehberliğin teorik temelleri ve pratik yansımaları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şentepe, A. (2015). Yaşlılık döneminde dini başaçıkma. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 186-205.
• Şimşek, F. Z. (2019). Manevi danışmanlık ilkeleri bağlamında Mevlâna ve Yunus Emre düşüncesinin değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şimşek, H. ve Yıldırım, A. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Şirin, T. (2018). Manevi danışmanlıkta ihsan modeli. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Tekeş, A. (2019). Manevi bakım hizmetlerinin kaygı, depresyon ve umutsuzluk üzerine etkisi: Kayseri kapalı ceza infaz kurumu örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tınmaz, G. (2019). Fransa’da manevi danışmanlık ve rehberlik çalışmaları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Topuz, İ. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-I [içinde]. Manevi danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinde temel nitelik ve yeterlilikler. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Usta, Z. (2018). Türkiye’de hastanelerde manevi destek hizmetleri: Manevi destek görevlileri üzerinde bir araştırma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ustabaşı, N. K. (2015). Cezaevlerinde yürütülen din hizmetlerinin mahkûmlar üzerindeki psiko-sosyal etkisi: Çanakkale cezaevleri örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünal, A. G. (2018). Almanya federal cumhuriyetinde polis teşkilatında manevi bakım uygulaması ve Türkiye’de uygulanabilirliği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Vural İncir, Z. (2019). Manevi danışmanlıkta naratif terapi ve anlam arayışı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Waller, R. ve ark. (2010). Addressing spirituality in CBT. The Cognitive Behaviour Therapist, 3, 95-106.
• Yıldırım, S. (2019). Yaşanmış olaylar bağlamında dini danışmanlığa konu olan aile içi sorunlar: Bursa ve İzmir örneği. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, M. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-II [içinde]. Korunmaya muhtaç gençlere yönelik manevi destek çalışmalarında fırsatlar ve zorluklar. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Yılmaz, S. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-I [içinde]. Bibliyoterapinin hastalara manevi bakım yöntemi olarak uygulanması: Sivas devlet hastanesi örneği. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Yücel, F. (2016). Manevi danışmanlık ve rehberlik cilt-I [içinde]. ABD’de müslümanlara yönelik dini danışmanlık eğitimi: Hartford seminary örneği. (ed. A. Ayten ve ark.). İstanbul: Dem Yayınları.
• Zerfass, R. (1988). Seelsorge-begriffsvielfalt. Praktisches lexikon der spiritualitaet, 1117 – 1120.