Büyük Selçuklu Devleti’nde Vezirin Yargısal-Cezaî Görev, Yetki ve Sorumlulukları Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 26, 319 - 336, 21.07.2023

Sinan Tarifci

https://doi.org/10.33207/trkede.1228379

Öz

Büyük Selçuklu Devleti’nde vezir, hükümdardan sonra gelen en yüksek idareci idi. Dönemin telakkisine göre, sultanın ve ülkenin iyi veya kötü gidişatı vezire bağlıydı. Kendisinden önceki İslâm ve Türk-İslâm devletlerinde olduğu gibi, Büyük Selçuklu Devleti’nde de vezir, devlet işlerini geniş bir salâhiyetle sevk ve idare ederdi. Bu cümleden olarak vezir; idarî, askerî, malî, siyasî, dinî işlerde yetki sahibi idi. Devlet teşkilâtını oluşturan her bir dîvân (dîvân-i inşâ ve’t-tuğrâ, dîvân-i istifâ-yi memâlik, dîvân-i işrâf-i memâlik, dîvân-i arz), idarî bir hiyerarşi ile başında vezirin bulunduğu dîvân-i a’lâya bağlı idi. Dolayısıyla vezir, bürokrasinin başı idi. Bununla birlikte, geniş yargısal-cezaî salâhiyeti de haizdi. Bu çalışmada, Büyük Selçuklu Devleti’nde vezirin yargısal-cezaî görev, yetki ve sorumlulukları çerçevesinde kadı’l-kudat ve kadıları tayin etmek ve azletmek, gerek dîvân-i mezâlimde ve gerekse dîvân-i mezâlim dışında şikâyetlerle ilgilenmek, davalara bakmak, hükümler vermek, suçları bağışlamak, cezaları kaldırmak hususları ele alınacaktır. Nihayet, adalet ve zulüm ekseninde Büyük Selçuklu vezirlerine yöneltilen takdirler ve tenkitlere değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu Devleti, vezir, yargı, ceza, adalet, zulüm, dîvân-i mezâlim

On the Judicial-Criminal Duties, Authorities and Responsibilities of the Wazīr in the Great Seljūq State

Öz

In the Great Seljūq State, the wazīr was the highest administrative authority after the ruler. According to the viewpoint of the period, the good or bad course of the sulṭān and the country depended on the wazīr. As in the previous Islamic and Turkish-Islamic states, in the Great Seljūq State, the wazīr managed the state affairs with wide authority. Therefore, the wazīr had authority in administrative, military, financial, political and religious affairs. With an administrative hierarchy, each dīwān (dīwān-i inshā wa al-ṭughrā, dīwān-i istīfā-i mamālik, dīwān-i ishrāf-i mamālik, dīwān-i arż) constituting the state organization was subordinate to the dīwān-i a’lā, headed by the wazīr. Therefore, the wazīr was the head of the bureaucracy. The wazīr also had extensive judicial-criminal wide authority. In this study, it is going to be examined the issues in appointing and dismissing the ḳāḍī al-ḳuḍât and ḳāḍīs, dealing with complaints both in the dīwān al-maẓālim and out of the dīwān al-maẓālim, hearing a case, giving a verdict, forgiving the offences, revoking the punishments within the judicial-criminal duties, authorities and responsibilities of the wazīrs in the Great Seljūq State. Finally, appreciations and criticism directed to the Great Seljūq wazīrs within justice and cruelty will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu Devleti, vezir, yargı, ceza, adalet, zulüm, dîvân-i mezâlim, Great Seljūq State, wazīr, judiciary, punishment, justice, cruelty, dīwān al-maẓālim

Kaynakça

• ABBÂS İKBÂL ÂŞTİYÂNÎ (1338/1959), Vezâret der Ahd-ı Selâtîn-i Bozorg-ı Selcûkî, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tehrân, Tahran.
• ABDÜ’L-AZÎZ ed-DÛRÎ (2019), İslam Kurumları Tarihi, Çev. K. KOÇ, Albaraka Yayınları, İstanbul.
• AHMED B. MAHMÛD (2011), Selçuknâme, Haz. E. MERÇİL, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• AHMED YESEVÎ, Dîvân-ı Hikmet (2015), Haz. H. BİCE, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• AKYÜZ, Vecdi (2002), “Müslüman Türk Devletlerinde Dîvân-ı Mezâlim Kurumu”, Ed. H. C. GÜZEL, K. ÇİÇEK, S. KOCA, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, V, 210-234.
• ALİ HEYDERÎ, MERYEM YARAHMEDÎ, MUHAMMED RIZA HASANÎ-Yİ CELÎLİYÂN, ALİ NÛRÎ (1396/2017), “Tecellî-yi Âyîn-i ‘Kısse Ber Dâşten’ der Edebiyyât-ı Fârsî”, Metn-pijûhî-yi Edebî, Tâbistân, sâl-ı bîst û yek, şomâre-yi heftâd û do, 63-85.
• AMEDROZ, Henry Frederick (1911), “The Mazalim Jurisdiction in the Ahkam Sultaniyya of Mawardi”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 635-674.
• AYAZ, Fatih Yahya (2013), “Vezir”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, XLIII, 79-80.
• BABİNGER, Franz (1934), “Wazīr”, Eds. M. Th. HOUTSMA, A. J. WENSINCK, H. A. R. GIBB, W. HEFFENING, E. LÉVI-PROVENÇAL, The Encyclopaedia of Islam, First Edition, E. J. Brill, Leiden, IV, 1135-1136.
• BUNDÂRÎ (1999), Zübdetü’n-nusra ve Nuhbetü’l-usra, Çev. K. BURSLAN, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• CORCÎ ZEYDÂN (2009), İslâm Uygarlığı Tarihi, Çev. N. GÖK, İletişim Yayınları, İstanbul.
• DEVLETŞAH (2011), Tezkiretü’ş-şuarâ, Çev. N. LUGAL, Şair Tezkireleri, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
• EBÛ HÂMİD MUHAMMED el-GAZZÂLÎ (2016), Nasîhatü’l-mülûk, Çev. O. ŞEKERCİ, Mülkün Sultanlarına, Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
• EBÛ’L-HASAN el-MÂVERDÎ (2014), Edebü’l-vezîr, Çev. İ. BARCA, Bilge Yöneticinin Elkitabı, Klasik Yayınları, İstanbul.
• EBÛ’L-HASAN el-MÂVERDÎ (2015), el-Ahkâmü’s-sultâniyye, Çev. A. ŞAFAK, Bedir Yayınevi, İstanbul.
• EVHADÜ’D-DÎN-İ ENVERÎ (1364/1985), Dîvân, Nşr. Saîd-i Nefîsî, İntişârât-ı Sikke-Pîrûz, Tahran.
• HANÇABAY, Halil İbrahim (2017), Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136), Klasik Yayınları, İstanbul.
• HÂNDMÎR (2535/1977), Dustûrü’l-vuzerâ, Nşr. Saîd-i Nefîsî, İntişârât-ı İkbâl, Tahran.
• HÂNDMÎR (1333/1954), Târîh-i Habîbü’s-siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, Ketâbhâne-yi Hayyâm, Tahran, II.
• HORST, Heribert (1964), Die Staatsverwaltung der Grosselguqen und Horazmsahs (1038-1251): Eine Untersuchung Nach Urkundenformularen der Zeit, Wiesbaden.
• İBN KESÎR (1995), el-Bidâye ve’n-nihâye, Çev. M. KESKİN, Büyük İslâm Tarihi, Çağrı Yayınları, İstanbul, XII.
• İBNÜ’L-ADÎM (1989), Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, Çev. A. SEVİM, Biyografilerle Selçuklu Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• İBNÜ’L-CEVZÎ (2005), “İbnü’l-Cevzî’nin el-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler (h. 430-485=1038-1092)”, Çev. A. SEVİM, Belgeler, 26.30, 1-84.
• İBNÜ’L-CEVZÎ (1412/1992), el-Muntazam fî Târîhi’l-mulûk ve’l-umem, Nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, XVII.
• İBNÜ’L-ESÎR (1987), el-Kâmil fi’t-târîh, Çev. A. ÖZAYDIN, İslâm Tarihi, Red. M. TULUM, Bahar Yayınları, İstanbul, X.
• İBNÜ’L-KALÂNİSÎ (2008), “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i Dımaşk Adlı Eserinde Selçuklularla İlgili Bilgiler I. (H. 436-500=1044/45-1106/07)”, Çev. A. SEVİM, Belgeler, 29.33, 1-42.
• İBNÜ’T-TIKTAKÂ (2016), el-Fahrî, Çev. R. ŞEŞEN, Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• İMÂMÜ’L-HAREMEYN EBÛ’L-MEÂLÎ el-CÜVEYNÎ (2016), el-Gıyasi, Gıyasü’l-umem fi İltiyasi’z-zulem, Çev. A. ÜNALAN, İslam’da Başkanlık Sistemi, Mevsimler Kitap, İstanbul.
• KESİK, Muharrem (2021), Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti, Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• KEVKÂVUS B. İSKENDER (2007), Kâbûsnâme, Çev. Mercimek Ahmed, Haz. O. Ş. GÖKYAY, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• KLAUSNER, Carla L. (2019), Selçuklularda Vezirlik –Sivil İdare Üzerine Bir Araştırma 1055-1194-, Çev. M. F. BAŞ, S. TARİFCİ, Kronik Kitap, İstanbul.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuat (2012), Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Akçağ Yayınları, Ankara.
• KÖYMEN, Mehmet Altay (2018), “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları, II: Selçuklu Devri Devlet Teşkilâtına Dâir Yazılmış Bir Eser Münasebetiyle”, Yay. Haz. S. TARİFCİ, K. K. KAYA, Toplu Makaleler, c. I, Atatürk, Tarih Metodolojisi, Kaynaklar, Biyografiler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 625-707.
• KÖYMEN, Mehmet Altay (2011), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, c. III, Alp Arslan ve Zamanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• KURPALİDİS, G. M. (2011), Büyük Selçuklu Devletinin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Çev. İ. KAMALOV, Red. S. S. KUCUR, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• LAMBTON, Ann K. S. (1968), “Internal Structure of the Saljuq Empire”, Ed. J. A. BOYLE, The Cambridge History of Iran. vol. V: The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge University Press, Cambridge, 203-282.
• LAMBTON, Ann K. S. (1988), Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, Persian Heritage Foundation, New York.
• LÂMİÎ-Yİ GURGÂNÎ (2536/1978), Dîvân, Nşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî, Sâzmân-ı İntişârât-ı Eşrefî, Tahran.
• LANGE, Christian (2008), Justice, Punishment and the Medieval Muslim Imagination, Cambridge University Press, Cambridge.
• MERÇİL, Erdoğan (2015), Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• MERYEM YARAHMEDÎ (1395/2016), Tecellî-yi Âyîn-i Dâdhâhî der Edebiyyât-ı Fârsî tâ Âğâz-ı Meşrûte, Risâle-yi Doktora, Dânişgâh-ı Loristân.
• MÎRHÂND (2015), Ravzatu’s-safâ fî Sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ (Tabaka-yı Selçukiyye), Çev. E. GÖKSU, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• MU’İZZÎ (1362/1983), Dîvân, Nşr. Nâser Heyyerî, Neşr-i Merzbân, Tahran.
• MUHAMMED B. ALİ er-RÂVENDÎ (1386/2007), Râhatü’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr, Nşr. Muhammed İKBÂL, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran (1999), Râhatü’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr, Çev. A. ATEŞ, Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, I.
• MUHAMMED MUSFİR ZEHRÂNÎ (1393/2014), Nizâm-ı Vezâret der Devlet-i Abbâsiyân -Asr-ı Âl-ı Bûye û Selcûkiyân-, Çev. Settâr ÛDÎ, İntişârât-ı İlmî û Ferhengî, Tahran.
• MÜNECCİMBAŞI AHMED B. LÜTFULLAH (2000), Câmiü’d-düvel, Yay. A. ÖNGÜL, Selçuklular Tarihi, Akademi Kitabevi, İzmir, I.
• NECMÜ’D-DÎN-İ DÂYE (1312/1933), Mirsâdü’l-‘ibâd mine’l-mebde’ ile’l-me’âd, Nşr. Hüseyin el-Hüseynî en-Nîmetullâhî, Matbaa-yi Meclis, Tahran (2013), Mirsâdü’l-‘ibâd, Çev. H. UYGUR, Sûfîlerin Seyri, İlk Harf Yayınevi, İstanbul.
• NİZÂMÜ’L-MÜLK (1976), Siyâsetnâme, Nşr. M. A. Köymen, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, c. I: Farsça metin/(2017), Siyâsetnâme, Çev. M. KANAR, Say Yayınları, İstanbul.
• REŞÎDÜ’D-DÎN FAZLULLAH (1999), Cami’ü’t-tevârîh, Nşr. A. ATEŞ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, c. II: Farsça metin (2010), Cami’ü’t-tevârîh, Çev. E. GÖKSU, H. H. GÜNEŞ, Selçuklu Devleti, Selenge Yayınları, İstanbul.
• SEYYİD ALİ MÜEYYED SÂBİTÎ (1346/1967), Esnâd ve Nâmehâ-yi Târîhî, ez-Evâil-i Devrehâ-yi İslâmî tâ Evâhir-i Ahd-ı Şâh İsmâîl-i Safevî, Ketâbhâne-yi Tahûrî, Tahran.
• SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ (2011), Mir’atü’z-zamân fî Târîhi’l-âyân’da Selçuklular, Çev. A. SEVİM, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• SUBHİ SALİH (1999), İslam Kurumları, Çev. İ. SARMIŞ, Fecr Yayınları, Ankara.
• ŞEYH MUHAMMED el-YAKÛBÎ (2017), Fedâilü’l-enam min Resâili Hüccetü’l-İslâm, Çev. M. KELEBEK, Gazzâlî’nin Mektupları, İnkılâb Yayınları, İstanbul.
• TANERİ, Aydın (1967), “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezirlik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 5.8-9), 75-186.
• TARİFCİ, Sinan (2021), Büyük Selçuklu Devleti’nde Adalet Telakkisi ve İşleyişi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• TARİFCİ, Sinan (2021), “Büyük Selçuklular Devrinde Bir Adalet İsteme Âdeti ve Şikâyet Bildirme Tarzı Olarak Dilekçe Arz Etmek”, Gazi Türkiyat, Bahar, 28, 129-144.
• YÛSUF HAS HÂCİB (1974), Kutadgu Bilig, Çev. R. R. ARAT, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• ZAHÎRÜ’D-DÎN NÎŞÂBÛRÎ (2018), Selçuknâme, Çev. A. G. FİDAN, Kopernik Yayınları, İstanbul.
• ZAMAN, M. Q. (1968), “Wazīr”, Eds. P. J. BEARMAN, Th. BIANQUIS, C. E. BOSWORTH, E. van DONZEL, W. P. HEINRICHS, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, E. J. Brill, Leiden, XI, 185.
• ZEHEBÎ (1417/1996), Siyeru A’lâmi’n-nubelâ’, Nşr. Şuayb el-Arnaût, Muessesetü’r-Risâle, Beyrut, XIX.