TÜRK DIŞ TİCARETİNİN DEĞİŞEN COĞRAFYASI (1980-2021)

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 319 - 334, 08.08.2023

İsmail Ünlü

Öz

Dış ticaret ülkelerin diğer ülkelerle gerçekleştirdikleri mal alım satım işlemleridir. 21. yüzyılda dış ticaret iş gücü, sermaye, teknoloji ve anlaşmalar ekseninde şekillenmektedir. Bu çalışmanın amacını Türk dış ticaretinin (1980 yılından 2021 yılına) değişen coğrafyasını ortaya koymak oluşturmaktadır. Bu amaçla söz konusu ilişkiyi incelemek üzere nitel araştırma tekniklerinden doküman analizi kullanılmıştır. Çalışmaya ilişkin veri setlerine Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’nun sitesinden erişilmiştir. 1980 sonrasında serbestleşme girişimleri ve ihracata dönük politikalar Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) ile Gümrük Birliği Anlaşması imzalamasını sağlamıştır. Anlaşmaya bağlı olarak, AB pazarıyla ticari ilişkiler ivme kazanmıştır. Bu dönemde ihracat ve ithalatta Almanya, ABD ve İtalya ülkeleri ilk üç sırada yer almıştır. Kuzey Amerika pazarında ise ABD ile stratejik ortaklık ve yatırım teşvik anlaşmaları ticari hacmi artırmıştır. Diğer yandan Ortadoğu’da yaşanan siyasi gelişmelerde Türkiye dengeleyici bir politika takip etmiştir. Bu durum ekonomik ilişkileri geliştirirken, ihracat ve ithalatta İran, Irak ve Suudi Arabistan ile ticari ortaklık düzeyini artmıştır. 2001-2021 döneminde ise ihracatta AB’nin yeri değişmezken, ithalatta dış ticaret ekseni Asya pazarına kaymıştır. Asya pazarında enerji tedariğinin önemli bir bölümünü Rusya’dan karşılayan Türkiye, sanayi ve teknolojik ürünleri ise Çin’den almaktadır. AB pazarında otomotiv sektöründe Almanya ile ticari ilişki ağı gelişmiştir. Kuzey Amerika pazarı ise daha çok savunma sanayisi ve enerji çeşitliliğinde tercih edilmektedir. Sonuç olarak 1980-2000 döneminde Avrupa ve Ortadoğu pazarı Türk dış ticaretine yön verirken, 2000’li yılların ortalarında Asya ekonomilerinin yükselişi bu durumu tersine çevirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dış Ticaret, Değişen Coğrafya, Türkiye

Kaynakça

• AA, (2013). Turkish companies dominate northern Iraq. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.aa.com.tr/en/world/turkish-companies-dominate-northern-iraq/256416.
• AB, (2022). Avrupa Birliği Türkiye delegasyonu. Erişim Tarihi: 12 Eylül 2022. https://www.avrupa.info.tr/tr/gumruk-birligi-ab-ile-turkiye-arasindaki-ticareti-desteklemek-52.
• Akkemik, K. A. (2016). Is Turkey turning its face away from Japan to China and Korea? Evidence from trade relations. PERCEPTIONS: Journal of International Affairs, 21(1), 45-62.
• Aksoy, B. & Coşkun, M. (2004). Türkiye’nin yakın dönem dış ticaretindeki değişmeler. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(3), 397-415.
• Almonitor, (2022). Turkey, Russia gas ties grow contentious amid Ukraine war. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://www.al-monitor.com/originals/2022/07/turkey-russia-gas-ties.
• Arafat, M. & Alnuaimy, M. (2011). The Turkısh-Russian relations in the era of AKP. Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(2), 103-133.
• Argın, N. & Bakkalcı, A. (2011). Türkiye’nin dış ticaret tarihi. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Aydın, M. & Aras, M. (2005). Political conditıionality of economic relations between paternalist states: Turkey's interaction with Iran, Iraq, and Syria. Arab Studies Quarterly, 27(1/2), 21-43.
• Ataman, M. (2009). Türkiye –Suudi Arabistan ilişkileri: temkinli ilişkilerden çok-taraflı birlikteliğe. Ortadoğu Analiz, 1(9), 73-81.
• Badawi, T. (2020). The economic turn in Turkish-Iranian relations. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://carnegieendowment.org/sada/81273.
• Balcı İzgi, B. & Özpolat, A. (2008). Küreselleşen devletin değişen rolü ve sanayileşme üzerine tartışmalar. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 229-240.
• Bardakçı, M. (2021). Is a strategic partnership between Turkey and Russia feasible at the expense of Turkey’s relations with the EU and NATO?. Comparative Southeast European Studies, 69(4),535-559.
• Buzcugil, M. (2021). Türkiye-Fransa ekonomik ilişkileri tam gaz ilerliyor. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://www.dunya.com/ekonomi/turkiye-fransa-ekonomik-iliskileri-tam-gaz-ilerliyor-haberi-639011.
• Cairncross, F. (2001). The death of distance: How the communications revolution is changing our lives. USA: Harvard Business School Press.
• Çelik, C. (2016). Türkiye’nin ihracat potansiyelinin artırılması kapsamında Çin’in ihracat politikalarının değerlendirilmesi (Uzmanlık tezi). Ekonomik Modeller ve Stratejik Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Çolpan Nart, E. (2017). Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin dış ticareti üzerine etkileri: panel veri analizi. Journal of Yasar University, 17(5), 2874‐2885.
• Dalay, G. (2022). Turkey-UAE relations: economic cooperation against the backdrop of geopolitical incompatibility. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://www.swp-berlin.org/publications/products/comments/2022C01_Turkey-UAERelations.pdf.
• Dağcı, G. T. (2012). Turkey-US relations in Justice and Development Party’s Era. Alternatives Turkish Journal Of International Relations, 11(2), 1-11.
• Daily Sabah, (2022a). Turkey, Italy sign 9 bilateral cooperation agreements. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/turkey-italy-sign-9-bilateral-cooperation-agreements.
• Daily Sabah, (2022b). New perspective needed in Turkey-Iran relations. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://www.dailysabah.com/opinion/columns/new-perspective-needed-in-turkey-iran-relations.
• Daily Sabah, (2022c). Turkey, UK trade marches toward $24B with eyes on greater co-op. Erişim Tarihi: 15 Ekim 2022. https://www.dailysabah.com/business/economy/turkey-uk-trade-marches-toward-24b-with-eyes-on-greater-co-op.
• Değer, Ç. (2014). A Note on shifts in Turkey's international trade pattern. Ege Strategic Research Journal, 5(2), 9-41.
• Dilek, Ş. Özdemir, B. Ş. & İstikbal, D. (2019). Asya yüzyılında Türkiye-Çin ekonomik ilişkileri. Erişim Tarihi: 21 Eylül. https://setav.org/assets/uploads/2019/07/R144.pdf.
• Dulkadir, D. (2020). Dünya güç hiyerarşisinde dönüşüm ve Çin’in hegemonik yükselişi. Necmettin Erbakan Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 2(2), 78-94.
• Ekiz, D. (2020). Bilimsel araştırma yöntemleri (6. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık
• Erkut, O. (2021). Mevzuat ve dış teknik yönleriyle dış ticaret (3. Baskı). Ankara: Seçkin Yayınları.
• Hadioğlu, B. (2011). Dünden bugüne Türkiye- İran. Erişim Tarihi: 18 Eylül. https://www.orsam.org.tr/tr/dunden-bugune-turkiye-iran/.
• Gündal, B. (2015). Çin ekonomisinin yapısal dönüşümü. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(2), 55-72.
• Isachenko, D. (2021). Turkey and Russia the logic of conflictual cooperation. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://www.swpberlin.org/publications/products/research_papers/2021RP07_TurkeyAndRussia.pdf
• Işık Maden, S. & Abdullahaljburi, O. Q. (2019). Türkiye ve Irak arasındaki dış ticaretin çekim modeli ile analizi. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14(1), 229-262.
• İmer, I. Ö. & Kılıç, E. C. (2021). Reciprocal dependencies: Turkey-Iran trade relations since the turn of the 21st century. Middle East Policy, 28(3-4), 217-227.
• Kaplan, F. (2018). Uluslararası ticarette temel kavramlar ve teoriler. A’dan Z’ye dış ticaret (Ed: Sami Süygün). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Karataş, Ş. (2015). Türkiye’nin uluslararası siyasi ilişkilerinin ekonomik ilişkilere etkisi ekseninde; Suriye, Irak ve İran ile dış ticareti. Gümrük& Ticaret Dergisi, 5, 83-93.
• Morgil, O. (2001). The Turkish-German economic relations and the European Union. Akdeniz İİBF Dergisi, 1(2), 147-153.
• Nie, W. (2017). Why America would lose a trade war with China. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://www.imd.org/research-knowledge/articles/why-america-would-lose-a-trade-war-with-china/.
• Orkunoğlu Şahin, I. F. (2022). Türkiye’nin 1980-2021 dönemi dış ticaret gelişiminin irdelenmesi. Gümrük Ticaret Dergisi, 9(27), 82-99.
• OECD, (2020a). Bilateral trade by products. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://oec.world/en/profile/bilateral-country/irn/partner/tur.
• OECD, (2020b). Bilateral Trade by products. Erişim Tarihi: 14 Ekim 2022. https://oec.world/en/profile/bilateral-country/che/partner/tur.
• Özdemir, Ü. Kantürk Yiğit, G. & Oral, M. (2016). Cumhuriyetten günümüze ekonomi politikaları bağlamında Türk dış ticaretinin gelişimi. Doğu Coğrafya Dergisi, 21(35), 149-174
• Özdemir, Y. & Koç Aytekin, G. (2016). Avrupa Birliği (Ab) Gümrük Birliği’nin Türkiye ekonomisine etkileri. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(9), 45-59.
• Özden Cankara, P. & Cankara, Y. (2021). Tarihsel süreçten 2000’li yıllara Türkiye’nin Japonya ile olan siyasal, ekonomik ve kültürel ilişkileri. BŞEÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 504-520.
• Özel, S. & Uçar, G. (2019). The economics of Turkey-Russia relations. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://edam.org.tr/wp-content/uploads/2019/07/The-Economics-of-Turkey-Russia-Relations_compressed.pdf.
• Resmî Gazete (13 Ağustos 1989). Türkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleşik Devletleri arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına dair antlaşma. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/20251.pdf.
• Resmî Gazete (31 Mayıs 1991). Milletlerarası Andlaşma. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/20887.pdf.
• Resmî Gazete (23 Temmuz 1992). Milletlerarası Andlaşmalar. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/21293.pdf.
• Resmî Gazete (31 Aralık 1997). Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti arasında gelir üzerinden alınan vergilerde Çifte Vergilendirmeyi Önleme ve Vergi Kaçakçılığına Engel Olma Anlaşması. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23217.pdf.
• Resmî Gazete (11 Kasım 1999). Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Rusya Federasyonu Hükümeti arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına İlişkin Anlaşmanın onaylanmasının uygun bulunduğu hakkında kanun. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23873.pdf.
• Resmî Gazete (11 Şubat 2000). Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti arasında Ticaret ve Yatırım İlişkilerinin Geliştirilmesine İlişkin Anlaşma. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23961.pdf.
• Resmî Gazete (15 Haziran 2011). Türkiye Cumhuriyeti ve Birleşik Arap Emirlikleri Arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına İlişkin Anlaşma. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/06/20110615-3.htm
• Resmî Gazete (12 Haziran 2012). Türkiye Cumhuriyeti ile Irak Cumhuriyeti Arasında Kapsamlı Ekonomik Ortaklık Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/07/20120712-10.htm
• Resmî Gazete (25 Mayıs 2021a). Türkiye Cumhuriyeti ile EFTA Devletleri Arasında Serbest Ticaret Anlaşması. Erişim Tarihi: 14 Ekim 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/05/20210525M1-1.pdf.
• Resmî Gazete (24 Şubat 2021b). Türkiye Cumhuriyeti ile Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı Arasında Serbest Ticaret Anlaşması. Erişim Tarihi: 15 Ekim 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/02/20210224M1-1.pdf.
• Textile Magazine, (2022). Turkish textile sector is important for Switzerland. Erişim Tarihi: 14 Ekim 2022. https://www.etextilemagazine.com/en/turkish-textile-sector-is-important-for-switzerland.html.
• Öztürk, S. Yakışır, D. (2005). Türkiye ekonomisinde 1980 sonrası yaşanan yapısal dönüşümlerin GSMH, dış ticaret ve dış borçlar bağlamında teorik bir değerlendirmesi. Mevzuat Dergisi, 8(95). 1-20.
• Selçuki, C. & Tulan, D. (2021). Türkiye – Almanya ilişkilerinin durumu ve geleceği: mevcut ve gelişmekte olan ekonomik ilişkilerin değerlendirilmesi. Erişim Tarihi: 18 Eylül 2022. https://edam.org.tr/turkiye-almanya-iliskilerinin-durumu-ve-gelecegi/
• Sezgin, V. (2017). Türk ihracatında yaşanan dönüşümün analizi: ticaretin serbestisinden bugüne. Aydın İktisat Fakültesi Dergisi, 2(2), 1-20.
• Switzerland Global Enterprise, (2020). Türkiye: a promising market not too far away. Erişim Tarihi: 14 Ekim 2022. https://www.s-ge.com/en/article/export-knowhow/20204-c3-turkey-market-entry.
• Şentürk, N. (1989). Japonya'nın iktisadi gelişimi ve Türk-Japon dış ticaret ilişkileri (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Talbot, V. (2013). Turkey-Gcc relations in a transforming Middle East. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://www.ispionline.it/sites/default/files/pubblicazioni/analysis_178_2013.pdf.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı, (2022). Ekonomi programımızı yatırım, istihdam, üretim, ihracat, cari fazla yoluyla ülkemizi büyütme üzerine kurduk. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/139795/-ekonomi-programi.
• T. C. Dış İşleri Bakanlığı, (2022). Almanya Federal Cumhuriyeti Ekonomisi. Erişim Tarihi: 21 Eylül 2022. https://www.mfa.gov.tr/almanya-ekonomisi.tr.mfa.
• The Moscow Times, (2022). Turkey to pay for quarter of Russian gas in rubles: Putin. Erişim Tarihi: 20 Eylül 2022. https://www.themoscowtimes.com/2022/09/16/putin-says-no-hurry-to-finish-ukraine-military-campaign-a78817.
• Tradingeconomings, (2022a). Turkey imports from China. Erişim Tarihi: 21 Eylül 2022. https://tradingeconomics.com/turkey/imports/china.
• Tradingeconomings, (2022b). United States exports to Turkey. Erişim Tarihi: 22 Eylül 2022. https://tradingeconomics.com/united-states/exports/turkey.
• Türksoy, N. & Akkartal, E. (2021). Major barriers that determine Iran-Turkey Trade Agenda. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 8(3), 735-747.
• United States Trade Representative, (2021). 2021 National trade estimate report on foreign trade barriers. Erişim Tarihi: 19 Eylül 2022. https://ustr.gov/sites/default/files/files/reports/2021/2021NTE.pdf.
• Uzunoğlu, S. Atakişi, A. & Aktaç, O. (2021). The trade relations between Turkey and United Kingdom after Brexit and in the Covid-19 epidemic. Bulgarian Journal of International Economics and Politics. 1, 45-54. https://doi.org/10.37075/bjiep.2021.1.05
• Ünay, S. (2022). Türk-Alman ilişkilerinin taşıyıcı kolonu: EKONOMİ. Kriter, 2(16), Erişim Tarihi: 18 Eylül 2022. https://kriterdergi.com/dis-politika/turk-alman-iliskilerinin-tasiyici-kolonu-ekonomi.
• Winrow, G. (2017). Turkey and Russia: the importance of energy ties. Insight Turkey, 19(1), 17-32.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (11. Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yılmaz, M. (2018). Dış ticarete giriş. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Zengin, E. (2015). Türkiye ve Rusya Federasyonu ticari ilişkileri. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 4(1), 61-103.