A Different Example of Its Kind: Kâmî's Poem About Istanbul Neighborhoods and Addendums To This Poem

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 48, 252 - 279, 27.12.2024

Hasan Kaplan

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1531562

Öz

The place names used by poets in Ottoman poetry are sometimes of a standard and general character, while sometimes they are historical, social and local. In the poetry of almost all the classical poets, common, imaginary and (or) mythical geographies such as Khoten, China, Bedakhshan, Egypt, India and Mount Kaf are used as decorative elements. The geography where the poets are born, grow up, live,serve, or spend some time for various reasons is local. The centre of this local geography is mostly Istanbul. Istanbul offers the richest and most outstanding examples of "literature based on place names" with many poems titled city eulogies, şehrengiz, sâhil-nâme, mesâir-nâme, miyâhiyye, dergâh-nâme or hânkâh-nâme, sûkiyye or mahalle-nâme. One of these poems was written by Edirneli Kami (d. 1724). The poem, titled "Sûkiyye-i Nâ-tamâm" in the published Divan, is also included in the journal of poems numbered 3004 in the Istanbul University Library Turkish Manuscripts and a journal of poems in our own library. It is remarkable that the poem is also called mahalle-nâme or bilâdiye in related journals and also semtiyye and lügaz in other studies. Two poets having the pseudonyms as Lebîb and Âsım wrote addendum to the poem, which mentioned the neighbourhoods of Istanbul. The study aims to determine the genre of the poem which is titled with three different genres in the existing copies and the addenda written to the poem. In the study, Kāmī's poem and its addenda have been evaluated in terms of structure, content, genre, language and expression; both the transcriptions and the original texts of the poems have been presented to the researchers. As a result of the study, it has been determined by analizing the place names that Kâmî's poem about the neighbourhoods of Istanbul and its addendas were written in the genre of "mahalle-nâme"and that they are continuation of the "bilâdiye" tradition in terms of language and expression.

Anahtar Kelimeler

Place names, Istanbul, the neighbourhoods of Istanbul, mahalle-nâme, bilâdiye, sûkiyye, Kâmî, Âsım, Lebîb

TÜRÜNÜN FARKLI BİR ÖRNEĞİ: KÂMÎ’NİN İSTANBUL MAHALLELERİNE DAİR ŞİİRİ VE BU ŞİİRE YAZILAN ZEYİLLER

Öz

Osmanlı şiirinde şairlerin kullandıkları yer adları bazen standart ve umumî bir mahiyet arz ederken bazen tarihî, sosyal ve mahallîdir. Hemen her klasik şairin şiirinde Hoten, Çin, Bedahşan, Mısır, Hindistan ve Kaf Dağı gibi müşterek, hayali ve(ya) efsanevi coğrafyanın dekoratif bir öge olarak kullanıldığı görülür. Şairlerin doğup büyüdükleri, yaşadıkları, görev yaptıkları, çeşitli sebeplerle bir süre bulundukları coğrafya ise mahallîdir. Bu mahallî coğrafyanın merkezini çoğunlukla İstanbul oluşturur. İstanbul, şehir methiyesi, şehrengiz, sâhil-nâme, mesâir-nâme, miyâhiyye, dergâh-nâme veya hânkâh-nâme, sûkiyye veya mahalle-nâme başlıklı birçok şiirle “yer adına dayalı edebiyat”ın en zengin ve seçkin örneklerini sunar. Bu şiirlerden birini de Edirneli Kâmî (öl. 1724) söylemiştir. Yayımlanmış Divan’da “Sûkiyye-i Nâ-tamâm” başlığıyla bulunan şiir, divan nüshalarının yanı sıra İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 3004 numaralı şiir mecmuası ile şahsi kütüphanemizdeki bir şiir mecmuasında da yer almaktadır. Sözkonusu şiirin, ilgili mecmualarda mahalle-nâme yahut bilâdiye; bazı çalışmalarda semtiyye ve lügaz olarak da isimlendirildiği dikkati çeker. İstanbul mahallelerinden söz edilen bu şiire Lebîb ve Âsım mahlaslı iki şair zeyil yazmıştır. Bu çalışma, mevcut nüshalarda üç farklı türle başlıklandırılan şiirin türünü ve bu şiire yazılan zeyilleri tespit etmeyi amaçlar. Çalışmada Kâmî’nin şiiri ve ona yazılan zeyiller; dış yapı, muhteva, tür, dil ve anlatım bakımından değerlendirilmiş; şiirlerin hem çeviri yazılı hem de orijinal metni araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Çalışmanın sonucunda yer adlarının tetkikiyle Kâmî’nin İstanbul mahallelerini muhtevî şiiri ve ona yazılan zeyillerin “mahalle-nâme” türünde yazıldığı; dil ve anlatım açısından “bilâdiye” geleneğinin bir devamı olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

yer adları, İstanbul, İstanbul'un mahallleri, mahalle-nâme, bilâdiye, sûkiyye, Kâmî, Âsım, Lebîb

Kaynakça

• Aksoyak, İ. H. (2007). Feyzullah Efendi’nin mesâiri ile Lutfî’nin Ferdî’nin bilâdiyesine zeyli. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Özel Sayı, 37-51.
• Aktepe, Münir (1957). XVII. Asra ait İstanbul kazası avarız defteri. İstanbul Enstitüsü Dergisi, III, 109-139.
• Ayverdi, E. H. (1958). Fatih devri sonlarında İstanbul mahalleleri şehrin iskânı ve nüfusu. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı.
• Başkan, Y. (2012). Fatih Sultan Mehmed döneminde Karaman bölgesinden İstanbul’a nakledilen nüfus. Tarih Dergisi, 55, 107-134.
• Bayvas, A. (2020). Cündi Meydanı [Blog yazısı]. Erişim adresi: https://www.aysebayvas.com.tr/post/c%C3%BCnd%C3%AE-meydan%C4%B1
• Bekman, B. (2023). Mahalle çalışmalarına bir katkı: 18. yüzyıl Suriçi mahallelerinin tespiti ve haritalanması (1730-1787). Kadim, 5, 69-112.
• Bilmez, B., Çağatay, İ., Çelik, İ. U. & Bozkurt, S. (2023). İstanbul beldesi İhsaiyat Mecmuası [1328/1912]. İstanbul: İBB Kütüphaneler ve Müzeler Müdürlüğü, Erişim adresi: https://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/tr/Kitaplik/Yayinlar/Istanbul-Beldesi-Ihsaiyat-Mecmuasi-13281912/105
• Çakır, M. (2010). Bilinmeyen bir bilâdiye metni: Esmâ-yı Bilâd-ı Mecdî. Journal of Turkish Studies (Walter G. Andrews Armağanı I). 34(I), 173-182.
• Demirkazık, H. İ. (2023). Bir divan şairinin gözünden İstanbul Halkalı suları: Ebubekir Celâlî’nin “âb-ı Halkalı” redifli gazeli. F. M. Emecen & A. Akyıldız (Ed.), Osmanlı İstanbul’u VIII, VIII. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri 20-22 Mayıs 2022 İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi içinde (s. 153-168). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• Demirtaş, M. (2023). İstanbul esnaf defterleri (1093/1682). İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, Erişim adresi: https://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/tr/Kitaplik/Yayinlar/Istanbul-Esnaf-Defterleri/125
• Dilçin, C. (2011). Divan şiirinde çağrışım ögesi olarak yer adları. Divan Şiiri ve Şairleri Üzerine İncelemeler içinde (s. 248-284). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ercan, Ö. (2007). Arayıcızâde Ferdî ve eserleri Hikâye-i Erdeşîr ü Şâpûr ve Esmâ-yı Büldân. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12, 71-93.
• Erişen Yazıcı, G. (2017). Edirneli Kâmî Dîvânı. Kültür Bakanlığı E-Kitap. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55977,kami-divani-pdf.pdf?0
• Ersoy, E. (2011). Biladiye türünün yayımlanmamış bir örneği: İştibî Ahmed Efendi'nin bilâdnâmesi. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 61-72.
• Göncüoğlu, S. F. (2016). İstanbul’daki defterdar camileri ve mahalleleri. Osmanlı Devlet Teşkilatı’nın Kadim Bir Kurumu; Defterdarlık içinde (s. 150-171). İstanbul: İstanbul Defterdarlığı, s.s. 150-171.
• İstanbul Mahalleleri. (2024). İstanbul kadı sicilleri online. Erişim adresi: https://www.kadisicilleri.org/
• Kahraman, S. A. & Dağlı, Y. (2008a). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul 1. cilt – 1. kitap (5. bs.). İstanbul: YKY.
• Kahraman, S. A. & Dağlı, Y. (2008b). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul 1. cilt – 2. kitap (5. bs.). İstanbul: YKY.
• Kalpaklı, M. (1995). 16-17. yüzyılda mahalle ve semt adları, Kâmî’nin lügazı. İstanbul Dergisi, 14, 42-45.
• Kaplan, H. (2016a). Mahallî şairin mahallî coğrafyası: Kütahyalı Rahîmî’nin şiirlerinde yer adları. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 17, 121-172.
• Kaplan, H. (2016b). Divan şiirinde Karaman. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası Ölümünün 50. Yılında M. Fuad Köprülü Özel Sayısı, 26(2), 205-239.
• Kaplan, H. (2020). Bir İstanbul methiyesi: İzzet’in bilâdiyesi. ÇÜTAD Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 5(2), 442-487.
• Kaplan, Y. (2015). Klasik Türk edebiyatında sahil-nâmeler ve Derviş Hilmî Dede’nin sahil-nâmesi. Route Educational and Social Science Journal. 2(2), 148-159.
• Kaplan, Y. (2016). Klasik Türk edebiyatında bilâdiyyeler ve Zihnî Efendi ile İştibî Ahmed Efendi’nin bilâdiyyeleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 13(1), 102-124.
• Kaplan, Y. (2017). Lale Devri İstanbul’unda padişah bahçelerini anlatan manzum bir eser: Hıfzî ve Mesâir’i. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 15(1), 308-330.
• Kaplan, Y. (2019). Priştineli Vâsık ve bilâdiyyesi. Studies Of The Ottoman Domain. 9(17), 43-67.
• Kaplan, Y. (2023). Bursalı Mü’minzâde Ahmed Hasîb ve Dergâhnâme’si. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi. 7(2), 1656-1739.
• Kara, T. (2016). III. Ahmed devrinde Sur İçi İstanbul: yerleşim alanları ve diğer alanların dağılımı. Studies of The Ottoman Domain. 6(11), 119-148.
• Karacasu, B. (2008). Esmâ-yı Bilâd-ı Ferdî: Kurnaz yayımına katkı. Journal of Turkish Studies (Şinasi Tekin Hatıra Sayısı III). 32(I), 257-271.
• Kesegen. (2024). TDK Tarama Sözlüğü ve Derleme Sözlüğü online. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/
• Kesik, B. (2015). Lebîb, Ahmed Lebîb Efendi. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Erişim adresi: https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lebib-ahmed-lebib-efendi
• Koçu, R. E. (1958). İstanbul Ansiklopedisi birinci cilt. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi.
• Koçu, R. E. (1960). İstanbul Ansiklopedisi üçüncü cilt. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi.
• Koçu, R. E. (1960). İstanbul Ansiklopedisi dördüncü cilt. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi.
• Kurnaz, C. (1997). Arayıcızâde Hüseyin Ferdî ve Derviş Ömer Efendi’nin bilâdiyeleri. Divan Edebiyatı Yazıları içinde (s. 230-252). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kurt Ağa Çeşmesi. (2024). İstanbul kadı sicilleri online. Erişim adresi: https://kadisicilleri.org/ayrmetin.php?idno=27469&MetinTmz=Kurt%20A%C4%9Fa%20%C3%87e%C5%9Fmesi
• Kutlar, F. S. (2011). Klasik Türk şiirinde şehir hicivleri ve Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî’nin Edirne kasidesi. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 6(2), 1-16.
• Öztoprak, N. (2004). Fennî ve İzzet Efendinin sahilnameleri ve bu sahilnamelerde Üsküdar. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. 11, 111-148.
• Rashid, A. N. (2008). Sivaslı İzzet Osman Divanı. (Yüksek Lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum.
• Samsakçı, M. & Karavelioğlu, M. A. (2016). Kitabelerin Kitabı Fatih, Fatih İlçesi Türk-İslam Devri Kitabeler Envanteri. Erişim adresi: https://www.fatih.bel.tr/webfiles/userfiles/files/icerikler/c7626fff7e9d4f44bc6a8e1cdd0d767a.pdf
• Sarıkaya, E. (2008). Ebubekir Celalî Divanı: karşılaştırmalı metin-inceleme. (Yüksek Lisans tezi). İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Semt. (2024). Osmanlıca Sözlükler online. Erişim adresi: https://www.osmanlicasozlukler.com/ Tabakoğlu, A., Kala, A., Kal’a E. S. & Şeker, C. (2003). Vakıf Su Defterleri Su Tahrirleri (1655-1807). İstanbul: İSKİ.
• Tanışık, İ. H. (2023). İstanbul camileri - I. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları.
• Tanman, M. B. (1996). Gülhane Kasrı. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 14 içinde (s. 239-240). İstanbul: TDV Yayınları.
• Turan, L. (2011). İstanbul dergâhları hakkında bilinmeyen bir eser: Lutfî’nin Hânkâh-nâmesi. Türkbilig. 21, 22-48.
• Yıldız, E. & Doğan, H. (2023). Şehirler divanı divan edebiyatında şehir şiirleri. İstanbul: DBY Yayınları.