NAZİRE GELENEĞİNİN SON ÖRNEKLERİ BAĞLAMINDA TRABZONLU ZÎVER’İN HAMSİ GAZELİ’NE YAZILAN NAZİRELER

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 2, 36 - 48, 24.12.2024

Mehmet Sait Çalka

Öz

Nazire, bir şairin kaleme almış olduğu bir manzumenin başka bir şair tarafından model alınarak aynı vezin, aynı kafiye, aynı redif, hatta aynı muhtevayla yazdığı benzer manzumeye verilen isimdir. Geçmişte yapılan bilimsel çalışmalarla ortaya konmuştur ki bir şiire nazire yazan şair, genellikle zemin şiir olarak adlandırılan ilk şiiri kaleme alan usta şairi takdir etmek istemesi, yazdığı nazire ile kendi hünerini göstermek istemesi ya da zemin şiirde ele alınan konu için bir edebî tartışma ortamı yaratmak istemesi gibi maksatlarla nazire yazar. Arap ve Fars edebiyatlarında da örnekleri görülen ve XII. asırdan beri bir gelenek hâlini alan nazirecilik, XX. asra kadar gelişimini devam ettirmiştir. Buna göre Türk şiirinde en eski nazire örneklerinin, XII. asırda Hakîm Süleyman Ata’nın (ö. 1186), mürşidi Hoca Ahmed-i Yesevî’nin (öl. 1166) hikmetlerine yazdığı nazirelerin olduğu kabul edilir. Daha sonra Hakîm Süleyman Ata’yı Yunus Emre’nin (öl. 1320-21) de bu anlamda takip ettiği söylenebilir. Bu iki önemli şahsiyetten sonra ilerleyen yüzyıllarda da Türk şiirinde nazire geleneğinin devam ettiği ve gelişimini sürdürdüğü kaleme alınan nazire mecmualarından ve divanlarda tespit edilen pek çok nazireden anlaşılmaktadır.
Bu çalışmada XIX. asırda yaşamış olan Trabzonlu Zîver’in (öl. 1880) yaşadığı bölgenin en önemli geçim kaynaklarından biri olan hamsi balığına dair kaleme almış olduğu ve kaynaklarda “Hamsi Gazeli” olarak anılan “var” redifli manzumesine kendinden sonra yetişmiş olan Tıflî Efendi (öl. 1908), Esat Ömer Eyyûbî (öl. 1950), Süleyman Mâhir Bey (öl. 1953), Ahmet Sarım (Doğru) Bey (öl. 1964) ve meçhul bir şairin yazdığı nazireler nazire geleneği bağlamında incelenmiştir. Nazire geleneğinin son halkalarından olan söz konusu bu manzumelerin, Türk şiirinde nazire geleneğinin tarihsel seyrinin belirlenmesine katkı sunacağı muhakkaktır.

Anahtar Kelimeler

Trabzonlu Zîver, Hamsi Gazeli, XX. yüzyıl, Nazire, Nazire geleneği.

Kaynakça

• Akyüz, Kenan. “Nazîre”. Türk Ansiklopedisi. XXV/160-161. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Albayrak, Hüseyin. Trabzonlu Divan Edebiyatı Şairleri. İstanbul: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 2010.
• Arslan, Mehmet. “Zîver, Kafkasyalı, Trabzonlu”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2014. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziver-kafkasyali-trabzonlu
• Çalka, Mehmet Sait. “Evlatlık Bir Şâir Mehmet Zîver Efendi”. Trabzon’un Kültürel Yüzü-2 100 Biyografi. 280-283. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2023.
• Çandır, Muzaffer. “Türk Şiirinde Nazire Geleneği ve Kul Himmet’in Şiirlerinde Nazirecilik”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/2 (2013), 478-492.
• Çetin, Kamile - Uzunburun, Merve. “Nazire Geleneği Bağlamında ve Rediflerin İzinde Elmasın Işıltısını Takip Etmek”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 6/3 (2023), 665-718.
• Çiçekler, Mustafa. “Nazire”. DİA. 32/457. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Demir, Necati. “Tıflî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tifli, 2013.
• Doruk, Sevnur. Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu: 06 Mil Yz A 4353/2 Numaralı Şiir Mecmuası (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Durmuş, İsmail. “Nazire”. DİA. 32/455. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Emiroğlu, Kudret. Trabzon Vilayeti Salnameleri Yer ve Kişi Adları Dizini 1869-1904 (1-22. Ciltler). Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 2012.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Döneminde Yetişen Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Bir Literatür Tespiti Denemesi”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2018), 173-174.
• Hamâmi-zâde İhsân. Hamsi-nâme. İstanbul: Sebat Matbaası, 1928.
• Hamamizade, İhsan. Hamsiname. (haz. Burhan Sayılır, Murat Babuçoğlu), Ankara: Phoenix Yayınevi, 2007. Harman, Ömer Faruk. “Men ve Selva”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 29/107-108. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Irkılata, Mehmet. Nazire Geleneği İçerisinde Kerem Kasideleri. Adana: Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri (Cüz X). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970. Kesik, Beyhan. “Hamsi Gazeli (Zîver)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/hamsi-gazeli-ziver, 2021.
• Kiremitçi, Ferdi. “Türk Tasavvuf Şiirinde Nazîre Geleneği Çerçevesinde Eşrefoğlu Rûmî, Sünbül Sinân ve Niyâzî-i Mısrî’nin ‘Geldim’ Redifli Şiirlerinin Karşılaştırılması”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/4 (2018), 2759-2779.
• Köksal, M. Fatih. Sana Benzer Güzel Olmaz, Divan Şiirinde Nazire. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Köksal, M. Fatih. Eski Türk Edebiyatında Tenkit ve Teori. İstanbul: (İlaveli ve Genişletilmiş İkinci Baskı), Kesit Yayınları, 2017.
• Mehmed Nâil Tuman. Tuhfe-i Nailî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yayınları, (Haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatçı)., 2001.
• Sakarya, Elif. “16. Yüzyıl Tezkirelerinde Nazire İle İlgili Kavramlar ve Nazirecilik Geleneği”. Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi (Vefatının 100. Yılı Münasebetiyle Ali Emîrî Özel Sayısı) (2024), 427-457.
• Ünalan, İbrahim. “Trabzonlu Şairlerin Şiirlerindeki Arapça Unsurlara Örnekler”. BENGİ Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi 2023/2 (2023), 193-208.
• Ünlü, Osman. “‘Hoşça Bak Zâtına Kim / Âlem-i Kübrâsın Sen’ Nazire Geleneği İçinde Şeyh Gâlib’in Meşhur Şiiri”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/2 (2011), 236-253.
• Yavuz, Kemal. “Türk Şiirinde Nazire”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 10 (2013), 359-424.
• Yüksel, Murat. Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri. Karadeniz Gazetesi Ofset Yayınları, 1993.
• Yüksel, Murat. Türk Edebiyatında Hamsi. Trabzon: Trabzon Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 1989.