Buhara Hanlığının İdari Hukukuna Dair İki Mühim Kaynak: Sulûku’l-Mulûk ve Destûru’l-Mulûk

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 188 - 232, 26.06.2019

Gülay Karadağ Çınar

Öz

Yeniçağın
ortalarında Batı Türkistan bölgesinde var olan Buhara Özbek Hanlığı Türk,
Moğol, İslam ve dahi İran kültürünün kozmopolit bir bileşenidir. Ancak bu dört
unsurdan en baskını Türk kimliği ve kültürüdür. Hanlık tarihi yerli
müverrihlerin kaleminden umumi tarihler, hanedanlık tarihi, yerel tarihler,
biyografiler ve siyasetnameler başta olmak üzere farklı formatlarda kaleme
alınmıştır. Bunlar arasında en az sayıda karşımıza çıkan eserler
siyasetnamelerdir. Bu eserler devletin işleyişi, temel prensipleri ve değerleri
üzerinden Buhara siyasi ve idari yapısına ışık tutarlar. Ayrıca yönetimin
aksayan yönleri ve yanlış politikalarına dikkat çekerler.

Bu
minvalde 16. yüzyılın ilk çeyreğinde kaleme alınan Sulûku’l-Mulûk devlet
mekanizmasını ve makam sahiplerinin yetki ve sorumluklarını İslami kurallara
göre tanımlayan bir eserdir. 17. yüzyılın son yıllarında kaleme alınan Destûru’l-Mulûk
ise devletin bozuk düzeninden rahatsızlık duyan bir aydının nasihatlerini
içerir. Müellif evrensel doğrulardan hareket ederek hükümdara, vezire ve devlet
kurumlarındaki tüm görevlilere idari hukukun terk edilemez değerlerini
hatırlatmıştır. İncelemeler neticesinde devletin kuruluş sürecinde muktedir
hükümdarların evrensel değerlere bağlı kaldıkları ve İslami hükümlere karşı tam
bir teslimiyet gösterdikleri söylenebilir. Ancak 17. yüzyılın ikinci yarısında adalet,
liyakat, güven gibi toplumsal yaşam kaideleri çok fazla yara almıştır. Bu noktada
Destûru’l-Mulûk’un yazarı Tirmizî, devletin selameti için evrensel değerlere
yeniden işlevsellik kazandırılması gerektiğini ileri sürmüştür. 

Anahtar Kelimeler

Siyâset-nâme, Şeybanîler, Astrahanîler, Buhara Özbek Devleti, Hükümet

Kaynakça

• ALPARGU, Mehmet, “Şibanî Muhammed Han ve Özbek Hanlığının Yükselişi”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, VIII/4, Ankara 1992, ss. 115-142. ALPARGU, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, C. VIII, Yeni Türkiye yay., Ed. Hasan Celal Güzel vd., Ankara 2002, ss. 557-605. BURTON, Audrey, The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702, Curzon press, 1997. ÇELİK, M. Bilal, “Şibanîler ve Astrahanîler Devri Yerli Vakayinameleri”, History Studies, IV/2, Samsun 2012. ÇELİKER, Hüseyin, “İslâm Hukuku’nda Devlet Başkanlığı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun 2008, Sayı: 26-27 (Birleşik Sayı), ss. 251-298. DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi yay., Ankara 1997. DICKSON, Martin B., “Uzbek Dynastic Theory in the Sixteenth Century”, Trudy XXV-ogo Mezhdunardnogo Kongressa Vosto-kovedov, Moscow, 1963, pp. 208-216. Fadl-ullah Bin Ruzbihan Isfehani, Muslim Conduct od State Based Upon the Sulûk-ul-Mulûk of Fadl-ullah Bin Ruzbihan Isfehani, Translated Muhammad Aslam University of Islamabad Press, Islamabad 1974. Fazlullah bin Ruzbehân-ı Huncî, Sulûku’l-Mulûk, Tashih: Muhammed Ali Muvahhid, İntişârât-ı Harezmî, Tahran 1362. GÜNDOĞDU, Abdullah. Hive Hanlığı Tarihi (Yadigar Şibanileri Devri: 1512-1740), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 1995. Hoca Semender Tirmizî, Destur al-Muluk, Farsça’dan Özbekçe’ye çev. Mahmud Hasani, Nevruz Neşriyat, Taşkent 2016. Hoca Semender Tirmizî, sDastur al-Muluk, Faksimile: M. A. Selahattinova, Moskova 1971, http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Termezi/framepred.htm, 01.08.2018. KAPLAN, Yunus, “Fazlullah Ruzbihan Huncî’nin “Sülûku’l-Mülûk Adlı Eserinde İmamet ve Saltanat”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, III/2, Karabük 2014. KILIÇ, Nurten, Siyasal Kültürde Değişim: Şeybani Han ve Özbek Siyasal Oluşumu (1500-1510) Yayımlanmamış Dr. Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999. MACİT, Abdulkadir, Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı, İlem Kitaplığı, Ankara 2016. MCCHESNEY, R.D., “The Amirs of Muslim Central Asia in the XVIIth Century”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXVI/1, Brill press, 1983, ss. 33-70. MCCHESNEY, Robert D., Central Asia vi. In the 16th-18th Centuries, http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-vi, 17.04.2019. MUKMINOVA, R.G., “The Janids (Astarhanids)”, History of Civilizations of Central Asia, V.5 (Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century), Editor: Chahryar Adle and Irfan Habib, Unesco Publishing, Paris 2003. OMOROV, Timurlan, “Türkistan’daki Özbek Hanlığının Kısaca Tarihi ve Özbek Boyları”, TÜBAV, V/2, 2012, ss. 7- 18. ÖZKAN, Murat, “Buhara, Petersburg ve İstanbul Arasında Diplomasi Trafiği: Molla İrnazar Maksutov Elçiliği”, Gazi Türkiyat Bahar 2019/24, ss. 165-183. TOGAN, A. Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi Cilt I Batı ve Kuzey Türkistan, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981. ÜKTEN, Selim Serkan, Buhara Hanlığı’nın Askeri Teşkilatı (1500-1868), TTK yay., Ankara 2018.