İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRKLERDE BÜYÜ ALGISI

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 111 - 131, 22.12.2022

Gülay Hoştaş

https://doi.org/10.56252/turktarars.1183295

Cited By: 1

Öz

İnsan tarih boyunca her dönemde büyü, fal, tılsım gibi mistik güçlere başvurmuş ve onlardan kendi çıkarları doğrultusunda faydalanmaya çalışmıştır. İnsanların doğaüstü varlıklara ya da inanışlara başvurma sebepleri değişkenlik göstermiştir. Özellikle yaşadıkları çevre ve kâinat hakkında bilgilerinin yetersiz olması, geleceğe dair bilgi sahibi olma hevesleri, inanışlarını şekillendirmede etkili olmuştur. Birçok toplumda olduğu gibi tarih sahnesinde derin etki bırakmış olan Türklerde de büyü, fal, tılsım gibi doğaüstü güçlerin varlıklarına inanılmış ve kültürlerinde de bunlara dair uygulamalara rastlanılmıştır. Bilindiği üzere tarih sahnesinde yer alan milletlerin toplumsal dinamiklerinin farklı olması, bu pratiklerin değişkenlik göstermesine de zemin hazırlamıştır. Ayrıca zamanla dini, sosyal, siyasi ya da askeri etki ile kültürel etkileşim yaşanarak bu gibi inançların zamanla değişim gösterdiği de gözlemlenmiştir.
Kadim kültüre sahip Ön Türklerde de diğer toplumlarda olduğu gibi büyü; sosyal ve askeri yaşam ile dini ritüellerde tesadüf edilen doğaüstü güç olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer toplumlarda olduğu gibi Türklerde de büyüye başvurulmasının temelinde koruma, kaçınma ve sığınma içgüdüleri yatmaktadır. Yine Türk kültüründe büyüyü zihin dünyalarından yaşamlarına yansıttıkları önemli bir olgu olarak görmekteyiz. Bu bağlamda çalışmamızda öncelikle büyünün etimolojik anlamından başlayarak farklı kaynaklarda ne şekilde yer aldığı sorusunu soracak ve Türk kültüründe nasıl ortaya çıktığını açıklamaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Büyü, İnanış, Kültür, Ön Türkler, Ritüel

Kaynakça

• Akgün, Halil Can, "Coğrafyadan Mitolojiye: Kaya Resimleri", Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.I, S.2, 2019, s. 151-164.
• Altın, Kübra Yıldız, “Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü Türkistan’dan Anadolu’ya”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.XIX, S.1, Yaz 2019, s.159-180.
• Aydın, Ceyda Burçin, 14-18 Yaş Arası Gençlerde Büyü, Sihir, Nazar vb. Tutumlar, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimler Anabilim Dalı Din Psikolojisi Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.
• Baldick, Julıan, Hayvan ve Şaman Orta Asya’nın Antik Dinleri, Çev: Nevin Şahin, Hil Yayınları, İstanbul 2000.
• Baykuzu, Tilla Deniz, Asya Hun İmparatorluğu, Kömen Yayınları, Konya 2012. __________, “T’ang Hanedanlığının Büyük Türk Generali Pu-Ku Huai-En” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.LIV, S.1, 2014, s.377-400.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 1968.
• Clauson, Sır Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, At The Clarendon Press, Oxford 1972. Csanád, Bálint, A Nagyszentmiklósi Kincs, Kossuth Kiadó 2016.
• Curta, Florin, “A social history of the Avars: Historical and archaeological perspectives, History Compass, V.XIX, I.12, 2021, s.1-19.
• Çan, Şamil-B, Erdal Cafer, “Savaşta Orduya Yardım Etme Motifinin Türk Şamanlığındaki Kökeni Üzerine”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C.XIII, S.31, 2020, s.1056-1072.
• Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayıncılık, Dördüncü Bsk., İstanbul 2011.
• ___________, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Kömen Yayınları, Konya 2014.
• Dıngıl Ilgın, Fatma Aysel, “Asya Hunlarından Avrupa Hunlarına Kartal”, Toroslardan Tanrı Dağlarına Genel Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı, ed: Erman Şan, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 2017, s.389-400.
• Eberhard, Wolfram, Çinin Şimal Komşuları, çev. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Bsk, Ankara 1996.
• Eliade, Mircea, Dinler Tarihine Giriş, çev. Lale Arslan, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2003.
• Golden, Peter B., “The Conversion of the Khazars to Judaism”, The World of the Khazars: New Perspectives. Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, Ed.: Golden, Peter; Ben-Shammaı, Haggai; Róna-Tas, András Brill, 2007.
• Grönbech, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü (Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini), Çev. Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Guignes, Joseph De, Hunların Türklerin Moğolların ve Daha Sâir Batı Tatarlarının Tarih-i Umûmîsi, C.I, Çev. Hüseyin Cahit Yalçın, Ötüken Neşriyat, 3. Bsk., İstanbul 2021.
• Gümüş, Şule, “Türk Kültüründe Sihir/Büyü ve Fal: Türk Destanlarından Örneklerle”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, C.L, s.1-20.
• Hançerlioğlu, Orhan, Dünya İnançları Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 3. Bsk., İstanbul 2000.
• Harva Uno, Altay Panteonu Mitleri Ritüleller, İnançlar ve Tanrıçalar, Çev. Ömer Suveren, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2015.
• Heredotos, Tarih, Çev. Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Yayınları, 20. Bsk., İstanbul 2021.
• Kagankatouaçi, Movsês, The History of the Caucasian Albanians, Çev. Charles J. E Dowsett, Oxford University Press, Londra 1961.
• Kandemir, Fatih “Halk inançlarının Psiko-Sosyal Nedenleri ve Türkiye’deki Halk İnanışlarının Tarihi Temelleri”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.IX, S.1, 2016, s.97-114.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk (Dizin), çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Birleştirilmiş Birinci Baskı, Ankara 2013.
• Leakey, L.S. B, İnsanın Ataları, Çev. Güven Arsebük, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Bsk., Ankara 1988.
• Mauss, Marcel, Sosyoloji ve Antropoloji, Çev. Özcan Doğan, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2011.
• Naskali Emine Gürsoy, Muvaffak Duranlı, Altayca- Tükçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1999.
• Nótári, Tamás, “Some Remarks on the Responsa Nicolai papae I. ad consulta Bulgarorum”, Acta Univ. Sapientiae, Legal Studies, V.IV, I. 1, 2015, s.47-63.
• Okladnikov P., “Inner Asia at the dawn of history”,Ed.:Denis Sinor, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press,1990.
• Onat Ayşe, Orsoy Sema-Ercilasun Konuralp, Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-nu (Hun) Monografisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
• Onay, İbrahim, Türk Kültüründe Şamanist Hava Büyücülüğü (Şamanlar, Yadacılar ve Yada Taşı), Hitabevi Yayınları, Ankara 2020.
• Örnek, Sedat Veyis, “İlkellerde Dinsel Temel Kavramlara Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt XX, Sayı 3-4, 1962, s.255- 261.
• __________, 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Gerçek Yayınevi, 2 Bsk., İstanbul 1988.
• __________, Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1966.
• Özbudun, Sibel, Ayinden Törene, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1997.
• Perrin, Michel, Şamanizm, Çev. Bülent Arıbaş. İletişim Yayınları, 2. Bsk., İstanbul 2003.
• Pohl, Walter, The Avars: A Steppe Empire in Central Europe 567-822, Cornell University Press, New York 2018.
• Roux Jean- Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev.: Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2001.
• ____________, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• Sharpe Eric J., Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, Çev. Ahmet Güç, Arasta Yayınları, Bursa 2000.
• Stepanov, Tsvetelin, The Bulgars Steppe Empire in the Early Middle Ages: The Problem of the Others, Brill 2010.
• Tambiah S. J., Büyü, Bilim, Din ve Akılcılığın Kapsamı, Çev. U. Can Akın, Ankara, 2002.
• Tanyu, Hikmet, "Totem Totemizm ve Tabu Üzerine Araştırmalar", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXVI, S.1, s.155-172.
• ____________, “Büyü”, İslam Ansiklopedisi, C.VI, TDV Yayınları, İstanbul 1992, s. 501-506.
• Taşağıl, Ahmet, Göktürkler I-II-III, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2012.
• Uçar, Erdem, “Uygurca Yilvi Ve Türevleri Üzerine”, Journal of Academic Studies, S.55, 2012, s.121-130.
• Ulaankhuu, Khishigdalai, Nyandag, Bat-Erdene, Erdene-Dalai, Avirmed, “Issues of the Preservation and Conservation of the Petroglyph in the Khoid Tsenkher Cave”, E3S Web of Conferences, V. 251, EDP Sciences, 2021, s.1-4.
• Uluışık, Yaprak Pelin, Türk Destanlarında Yeraltı Dünyası (Sibirya Sahası), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Doktora Tezi, Ankara 2015.
• Vasiliev, Yuriy, Türkçe- Sahaca(Yakutça) Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1995.
• Vassilkov, Yaroslav V., Pre-Mauryan “Rattle- Mirros” with Artistic Desings from Scythian Burial Mounds of the Altai Region in the Light of Sanskrit Sources, Electronic Journal of Vedic Studies, V.XVII, S.3, s.1-25.
• Wilkens, Jens, “Magic, Sorcery and Related Terms in Early Turkic”, Historical Linguistics and Philology of Central Asia, Brill 2021, p. 201-226.
• Yener, M. Levent, "Çuvaşça “Юм/Yum”-Ortak Türkçe “Yum” Sözcüğü Üzerine" Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, C.I, S.10, 2012, s.189-210.
• Yeşilmen Halit, “Sosyal Antropolojideki Büyü Olgusuna Sihir Kavramı Çerçevesinde Yeni Bir Yaklaşım”, Bilimname, XXXVIII, S.38, 2019, s. 325-354.
• Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Çev. Reşid Rahmeti Arat, Kabalcı Yayınevi, 2. Bsk., İstanbul 2008.
• Zeren Münevver Ebru, “ Eski Türkçe bögü/bügü ve bokuk/bokug/bükük/bukug sözcüklerinin kullanımı ve Anlamları Hakkında”, SUTAD, S.44, Güz 2018, s.77-91.
• Zimonyi, Istvan, “Bulgarlar ve Ogurlar”, Türkler Ansiklopedisi, C.II, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul 2004, s.606-616.