XI – XIII. A KIPCHAK IN EASTERN EUROPE IN CENTURIES: KÖTEN HAN

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 203 - 216, 28.12.2023

Sefa Çatal

https://doi.org/10.56252/turktarars.1363258

Öz

It is known that the Kipchaks, one of the Turkish tribes spread over a wide geography, interacted with other Turkish masses, as well as with many states and peoples. It is seen that they came to Southern Russia, which would later be called Western Dasht-i Qipchak, with their great migration from Turkestan geography. Since they do not have any written documents of their own, it is possible to find information about them in Russian annals. Thus, the relations of the Kipchaks, which started with the Kiev Principality, became more frequent with other surrounding states in the following years. They also interacted with the Balkan geography. The situation changed when the Kipchaks, who had held the steppe in their sole control as an effective power for many years, encountered the Mongols. Köten Khan, who witnessed this period from the beginning, is very important in terms of his life in terms of making sense of the last periods in the Desht-i Kipchak geography of the Kipchaks. Within the scope of the study, we tried to touch upon the origin of Köten Khan, his activities in the steppe, his interaction with other states, the decisions he made regarding the future of the Cumans, and his lineage that continued after him.

Anahtar Kelimeler

Köten Khan, Kipchaks, Hungary, Kiev Principality, Mongols

DOĞU AVRUPA’DA BİR KIPÇAK: KÖTEN HAN

Öz

Geniş coğrafyaları yayılmış olan Türk boylarından bir tanesi olan Kıpçaklar bünyesinde bulundurduğu diğer Türk kütleler ile birçok devlet ve halk ile etkileşimde bulunduğu bilinmektedir. Türkistan coğrafyasından yaptıkları büyük göç ile ileride Batı Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılacak olan Güney Rusya’ya geldikleri görülmektedir. Kendilerine ait yazılı vesikaları bulunmamasından ötürü Rus yıllıklarında kendilerine dair bilgi bulmak mümkün olmaktadır. Böylece Kıpçakların Kiev Knezliği ile başlayan ilişkileri ilerleyen yıllarda çevredeki diğer devletler ile sıklaşmaktadır. Balkan coğrafyası ile de etkileşimde bulunmuşlardır. Uzun yıllar etkin güç olarak bozkırı tek elinde tutan Kıpçakların Moğollar ile karşılaşması durumları değiştirmiştir. Bu döneme başından itibaren şahit olan Köten Han ise hayatı itibariyle Kıpçakların Deşt-i Kıpçak coğrafyasındaki son dönemleri anlamlandırmak adına oldukça önem arz etmektedir. Çalışma dahilinde Köten Han’ın menşeine, bozkırdaki faaliyetlerine, diğer devletler ile olan etkileşimine, Kumanların geleceğine dair verdiği kararlara ve kendisinden sonra devam eden soyuna değinilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Köten Han, Kıpçak, Macaristan, Kiev Knezliği, Moğollar

Kaynakça

• Acar, Serkan, “Ukrayna’nın Tarihi Kökenleri: Kiev Knezliği’nden Kırım Hanlığı’na”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 8-Sayı: 1-Yıl: 2023, s. 14-30
• Ahincanov, Sercan, Kıpçaklar Türk Halklarının Katalizör Boyu, Çev. Kürşat Yıldırım, Selenge Yayınları, İstanbul 2009.
• Ahmet Gökbel, “Kıpçaklar ve Kumanlar”, Türkler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 729-756
• Ahmet Taşağıl, “İdil Bulgar Hanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s. 472-474
• Başak, Baran, Kumanların Macaristan’a Göçleri ve Yerleşmeleri (s. 1-140), Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, 2022.
• Cartledge, Bryan, Will to Survive: A History of Hungary, Oxford University Press, Oxford 2011.
• Cosmo, Nicola; Frank, Allen ve Golden, Peter, İç Asya Tarihi Cengizliler Çev. Altay Tayfun Özcan, İstanbul 2022.
• Çelik, Burak, “Moğolların Rus Knezlikleri ile Doğu ve Orta Avrupa Topraklarını İstilası (1236-1242)”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Sayı: 16-Yıl: 2022, s. 125-144.
• Eckhart, Ferenc, Macaristan Tarihi, Çev. İbrahim Kafesoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1949.
• Faruk Sümer, “Oğuzlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s. 325-330.
• Golden, Peter Benjamin, Türk Halkları Tarihine Giriş, Çev. Osman Karatay, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2021.
• Gül, Muammer, Orta Çağ Avrupa Tarihi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2021.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• Karatay, Osman ve Acar, Serkan, Doğu Avrupa Türk Tarihi, Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• Kolektif, Türklerin Tarihi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2021.
• Korkmaz, Asım, "Peçenek Tarihinin Dönüm Noktası: 1091 Lebounion Savaşı ve Bu Savaşın Türk Tarihi Açısından Önemi", XVIII. Türk Tarih Kongresi, ed. Semiha Nurdan, Muhammed Özler (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2022)
• Kumekov, Bolat, “XII.-XIII. Asrın Başında Batı Deşt-i Kıpçak’taki Kıpçak Boy Birliklerinin Etnonimleri Hakkında”, (Çev. Mehmet Kıldıroğlu, Çingiz Samudinov), KTMÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:1-Yıl: 2001, s. 380-394.
• Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2019.
• Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• László, Selmeczı, Kötöny Népe Magyarországon, Karcag Belediyesi, Karcag 2011.
• Mahmud, Kâşgarlı, Dîvânu Lugâti't-Türk, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2005.
• Musaev, Kenesbay, “Kıpçaklar ve Ana Kıpçakça”, (Çev. Elmira Baımukhambetova), Gazi Türkiyat Dergisi, Sayı:26-Yıl: 2020, s. 209-227.
• Mustafa Kafalı, “Cuci Han”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s. 78-79.
• Mustafa Safran, “Kuman Kıpçaklar”, Türkler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 785-792.
• Négyesi, Lajos, “Muhi Muharebesi (11 Nisan 1241)”, (Çev. Gökhan Dilbaş), Tarih Okulu, Sayı: 14-Yıl: 2013, s. 245-265.
• Özcan, Altay Tayfun, “Chronıca Maıora’da Moğollara Dair Kayıtlar”, Tarih Okulu, Sayı: 14-Yıl: 2013, s. 23-77.
• Özcan, Altay Tayfun, Moğollar Avrupa’da Moğolların Avrupa Seferinin Üç Tanığı (1241–1242), Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• Özcan, Altay Tayfun, Moğol-Rus İlişkileri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2022.
• Özel, Haşim, Kıpçak Uruk ve Boyları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• Peackok, Andrew Charles Spencer, “Kırım’a Karşı Selçuklu Seferi ve Alaaddin Keykubad’ın Hâkimiyetinin İlk Yıllarındaki Genişleme Politikası”, (Çev. Murat Keçiş-Ali Mıynat), Cilt: 29-Sayı: 47-Yıl: 2010, s.243-265.
• Pletneva, Svetlana, Половцы, Ломоносовь, Moskova 2010.
• Polgár, Szabolcs, “Kötönöy, Kun Fejedelem”, Tanulmányok a Középkori Magyar Történelemről, ed. Homonnaj Sarolta, Pıtı Ferenc, Tôth Ildıkô (Szeged: Szegedi Középkorász Műhely, 1999)
• Rásonyi, László, Tarihte Türklük, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
• Roux, Jean-Paul, Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl, Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan Özcan, Dergâh Yayınları, İstanbul 2020.
• Şeşen, Ramazan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2022.
• Taşağıl, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III – M.S. X. Asır), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• Taşağıl, Ahmet, İlk Türkler Bozkırdan Dünyaya Yayılanlar, Kronik Kitap, İstanbul 2021.
• Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2023.
• Valeri Stoyanov, “Bulgar Tarihinde Kumanlar (XI-XIV. Yüzyıllar)”, Türkler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 798-809.
• Vásáry, István, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler 1185-1365, Çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2018.
• Yaltırık, Mehmet Berk, Moğolların Deşt-i Kıpçak Seferleri (s. 1-158), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, 2014.
• Yücel, Mualla Uydu, “İlk Rus Yıllıklarında Geçen Türk Kavimlerine Âid Şahıs İsimleri”, Tarih Dergisi, Sayı:39-Yıl: 2004, s. 181-212.
• Yücel, Mualla Uydu, 9. Yüzyıl’dan 13. Yüzyıl’a İlk Rus Yıllıklarında Türkler, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2020.