Mu‘tezilî Usulcü Hâkim el-Cüşemî’nin Nesih Anlayışı

Year 2025, Volume: 13 Issue: 22, 141 - 159, 15.06.2025

Yasin Akan

https://doi.org/10.54893/vanid.1652509

Abstract

Hicrî ilk beş asırda kaleme alınan fıkıh usulü eserleri, fıkıh usulünün erken dönem ilmî tariklerini, ekollere ait düşüncenin oluşumunu, gelişimini ve yer yer değişimini tespit etmede oldukça önemlidir. Hâkim el-Cüşemî’nin (öl. 494/1101) eserleri bu anlamda Mu‘tezilî düşüncenin takip edilmesi noktasında önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. Cüşemî hicrî beşinci asırda yaşamış ve öğrenimini dönemin önemli ilim merkezlerinden Beyhak ve Nîşâbur’da tamamlamıştır. Bunun yanı sıra Cüşemî, Mu‘tezile ve Zeydiyye ekollerinin önde gelen düşünürlerinden dersler almış ve kıymetli eserler ortaya koymuştur. Cüşemî hakkında yapılan çalışmalarda onun fıkıhta Zeydî, kelamda Mu‘tezilî olduğu yönündeki yaygın kanaat tutarlıdır. Bunun yanı sıra bazı detay meselelerde Zeydî usul âlimlerini takip etmekle beraber fıkıh usulüne dair ele aldığı birçok meselede Mu‘tezilî geleneğin bir takipçisi olduğu görülmektedir. Dinî disiplinlerin birçoğunda konu edilen nesih gibi teknik bir meselede Cüşemî’nin görüşlerinin ortaya konulması Mu‘tezilî düşüncenin anlaşılması yolunda kayda değer bir adımdır. Bu çalışmada Cüşemî’nin nesih anlayışı ortaya konulurken temelde kendi eserleri ve konuya dair ekolün diğer kaynaklarına müracaat edilmiştir. Yer yer alana dair diğer klasik ve modern çalışmalara da başvurulmuştur. Cüşemî, neshe dair ele aldığı birçok meseleyi incelerken literatürdeki tartışmalı meselelere, tartışmanın taraflarına ve Mu‘tezilî geleneğin konuya dair görüş ve değerlendirmelerine yer vermiştir. Mu‘tezilî düşüncenin takipçisi olan Cüşemî, ekolün fıkıh usulü geleneğini büyük ölçüde Ebû Ali el-Cübbâî (öl. 303/916), Ebû Hâşim el-Cübbâî (öl. 321/933), Ebü’l-Hasan el-Kerhî (öl. 340/952), Ebû Abdullah el-Basrî (öl. 369/979-80) ve Kâdî Abdülcebbâr (öl. 415/1025) üzerinden takip etmiştir. Cüşemî, nesih konusuyla ilgili neshin tanımı, neshin delilleri ve neshe konu olan şerՙî hükme dair tartışmaları konu edinmiştir. Söz konusu bu meseleler hakkında Mu‘tezilî geleneğin görüşünü ortaya koyarak ekol içerisindeki tartışmalara yer vermiş ve savunduğu görüşün temellendirmesini de yapmıştır.

Keywords

İslam Hukuku , Nesih , Mu‘tezile , Hâkim el-Cüşemî , Hüküm

The Concept of Abrogation in the Thought of Muʿtazilī uṣūlī al-Ḥākim al-D̲h̲us̲h̲amī

Abstract

The studies on uṣūl al-fiqh written in the first five centuries of the Hijra are very important in determining the early scientific paths of uṣūl al-fiqh, as well as the formation, development, and changes in the schools of thought. In this sense, the studies of Ḥākim al-D̲h̲us̲h̲amī (d. 494/1101) are among the important sources in terms of following Mu‘tazilite thought. Al-D̲h̲us̲h̲amī lived in the fifth century of the Hijra and completed his education in Bayhaḳ and Nīs̲h̲āpūr which were important centers of the science of the period. In addition, al-D̲h̲us̲h̲amī took lessons from the leading thinkers of the Mu‘tazilite and Zaydiyya schools and produced studies. In the studies conducted on al-D̲h̲us̲h̲amī, the widespread belief that he was a Zaydī in jurisprudence and a Mu‘tazilite in theology is consistent. In addition, although he followed the Zaydi usulī scholars in some detailed issues, it is seen that he was a follower of the Mu‘tazilite tradition in many issues he dealt with regarding the usuli fiqh. Presenting al-D̲h̲us̲h̲amī’s views on a technical issue such as naskh, which is a subject of discussion in many religious disciplines, is a significant step towards understanding Mu‘tazilite thought. In this study, while presenting al-D̲h̲us̲h̲amī's understanding of naskh, his own studies and other sources from the school on the subject were mainly used. Other classical and modern studies on the subject were also consulted in some places. While examining various issues related to naskh, al-D̲h̲us̲h̲amī included controversial topics in the literature, the parties to the debate, and the views and evaluations of the Mu‘tazilite tradition on the subject. A follower of the Mu'tazilite thought, al-D̲h̲us̲h̲amī followed the school's tradition of the principles of jurisprudence (usul al-fiqh) through Abū ‘Alī al-D̲j̲ubbāʾī (d. 303/916), Abu Hashim al-D̲j̲ubbāʾī (d. 321/933), Abu’l-Ḥasan al-Kark̲h̲ī (d. 340/952), Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī (d. 369/979-80) and Ḳāḍī ʿAbd al-D̲j̲abbār (d. 415/1025). al-D̲h̲us̲h̲amī addressed the discussions on the conceptual framework of naskh, the evidence for naskh/naskh and abrogated and the religious rulings that are the subject of abrogation. He presented the Mu'tazilite tradition's view on these issues, including discussions within the school and providing the basis for his defended view.

Keywords

Islamic Law , Abrogation (naskh) , Muʿtazilism , Hākim al-D̲h̲us̲h̲amī , Provision

References

• Akan, Yasin. Kâdî Abdülcebbâr’ın Fıkıh Usulü Yaklaşımında Şer’î Hitabın Anlaşılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Akyüz, Erdem. Hâkim el-Cüşemî’nin Fırka Tasnifi ve Mezheplere Bakışı. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Algharıb, Azzam. Hâkim el-Cüşemî’nin Tefsirinde Mu‘tezilenin Etkisi (Bakara Sûresi Örneğinde). Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Aljalou, Ammar. Hâkim el-Cüşemî’nin Usul Anlayışı. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2025.
• Andriawan, Didik. Mu‘tezilî Müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehẕîb Fi’t-Tefsîr Adlı Eserinde Müşkilü’l-Kur’ân. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Arslan, Hulusi. Mu‘tezile’de İyilik ve Kötülük (Hüsün ve Kubuh) Problemi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî el-. el-İşârât. Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1996.
• Mahmoud. et-Tevcîhun-nahvî li’l-kiraât’il-mütevâtireti fî Kitâbi’t-Tehzîb fi’t-tefsîr li’l-hâkimi’l-Cüşemî. Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed es-Seyyid Osman. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2012.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 3. Basım, 2005.
• Behlûli, Ebü’l-Fazl Şemsüddîn Ca‘fer b. Ahmed b. Abdisselâm el-. et-Takrib. San’a: Mektebetü Bedr, 2017.
• İbrahim b. el-Kâsım el-Müeyyed-Billâh. Tabakâtu’z-Zeydiyye’l-Kubrâ. 3 Cilt. Müessesetu’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 2001.
• Cengiz, Yunus. Mu’tezile’de Eylem Teorisi: -Kâdî Abdülcebbâr Örnegi-. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlu’l-Cessâs el-musemmâ el-fusûl fi’l-usûl. 2 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l-evkâfil-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ilmi li’l-melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. et-Tehzîb fî’t-tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-kitâbi’l-Mısrî, 1. Basım, 2019.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Uyûnu’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Darü’l-ihsân, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Kitâbu’t-telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Cevlem en-Nibâlî - Şibbîr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslamiyye, 1996.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullâh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-Edille fi’l-Usûl. thk. Halil Muhyiddin el-Hüseyn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2001.
• Doğan, Fatih. “Ebu’l-Berekât en-Nesefî’nin Nesih Anlayışı”. Bitlis İslamiyat Dergisi 4/2 (15 Aralık 2022), 42-56. https://doi.org/10.53442/bider.vi.1191031
• Duvayhî, Ali b. Sa’d b. Salih ed-. Ârâu’l-Mu’tezileti’l-Usûliyye: Dirâseten ve Takvîmen. Riyad: Mektebetü’r-ruşd, 1995.
• Ebü’l-Vefâ, Alî b. Akîl b. Muhammed b. Akîl el-Bağdâdî. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1999.
• Ekinci, Kutbettin. Kur’ân’dan Usûle Nesih Kavramı. Ankara: İlâhiyât, 1. Basım, 2019.
• Eroğlu, Muhammed. “Hâkim el-Cüşemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakim-el-cusemi
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî. 8 Cilt. Dârü ve mektebetü’l-hilâl, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2012.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Menhûl min ta’lîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heytu. Dımaşk: Dâru’l-fikri’l-muâsır, 1998.
• Harb, Ahmed Hilmi. es-Sılatu beyne usuli’l-fıkhi ve ilmi’l-kelâm. Amman: Dâru’n-nûr, 2015.
• Huseyrî, Melîke. el-Fikri’l-usûliyyi inde’l-Mu’tezile: ricâluhum ve turâsuhum. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2018.
• İbn Funduk, Ebü’l-Hasen Zahîrüddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed el-Beyhakî. Târîh-i Beyhak. Dımaşk: Dâru ikra, 1426.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-afâkı’l- cedîde, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü sadır, 3. Basım, 1414.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Şerhu Muhtasari’l-müntehâ. Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2004.
• İltaş, Davut. Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Tefsirciler. Ankara: Ankara Okulu, 1. Basım, 2016.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2012.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Bağdâdî. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. thk. Mufîd muhammed Ebû Amşe. 4 Cilt. Cidde: Dârü’l-medenî, 1. Basım, 1985.
• Koparal, Musab. Nesih ve Tedricilik Bağlamında Ahkâm Ayetlerinde Tahfif ve Teşdid. İstanbul: Nida Akademi, 2. Basım, 2024.
• Nâtık-Bilhak, Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. el-Hüseyn b. Hârûn b. el-Hüseyn ez-Zeydî el-Alevî et-Tâlibî. el-Müczî fî usûli’l-fıkh. thk. Abdükerim Cedbab, 4 Cilt. 2013.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ın Mu’tezilî yorumu: Ebû Müslim el-İsfahânî örneği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Pamuk, Fatih. Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb Fi’t-Tefsîr Adlı Eseri Çerçevesinde Mu’tezile’nin Kur’ân Tasavvuru. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer et-Taberistânî. el-Mahsûl. 6 Cilt. Dımaşk: Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Râzî, Ebûl-ʿAbbâs Bedruddin. Tefsîru’l-Fahr er-Râzî el-Muştehir bi’t-Tefsîri’l-Kebîr ve Mefâtîhu’l-Ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1. Basım, 1981.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî es-. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-. Mîzânü’l-usûl fî netâʾici’l-ʿukûl. Katar: Matâbi’u’d-devhe el-hadîse, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî es-. Usûlü’l-fıkh (Usûlü’s-Serahsî). Haydarabad: Lecnetu ihyâi’l-maârifi’n-numaniyye, ts.
• Suphi, Ahmet Mahmut. İslam Düşüncesinde Ahlak Felsefesi: Akılcılar ve Tecrübeciler. çev. Abdurrahman Harbi vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2021.
• Subhi, Ahmed Mahmud. Fî ilmi’l-kelâm dirâse felsefiyye li ârâi’l-fireki’l-İslâmiyye: ez-Zeydiyye. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-Arabiyye, 1991.
• Sünbül, Cemal. Muʿtezilî Müfessir Hâkim el-Cüşemî ve et-Tehzîb Fi’t-Tefsîr Adlı Eserinin Tefsir Literatüründeki Yeri. İstanbul: Marara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. Beyrut: Dârü’n-nefâis, 2. Basım, 2010.
• Şâfiî, Ebu Abdullah Muhammed bin İdris. el-Musned. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1400.
• Şerîf el-Murtazâ, Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî. ez-Zerîʿa ilâ usûli’ş-şerîʿa. İran: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1980.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Rıza el-Ensari el-Kummî, ts.
• Urmevî, Ebü’s-Senâ Sirâcüddîn Mahmûd b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Hâmid. et-Tahsîl mine’l-Mahsûl. thk. Abdülhamid Ali Ebu Züneyd. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1988.
• Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Hüseyn el-Üsmendî es-Semerkandî. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. Kahire: Mektebetü’t-turâs, 1992.
• Vecîh, Abdüsselam b. Abbâs. A’lâmu’l-müellifîne’z-Zeydiyye. San’a: Dâru’l-İmam Zeyd b. Ali, 2. Basım, 2018.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Dâru’l-kutebî, 1994.
• Zerzûr, Adnân. el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Beyrut: Müessesetü’r-risale, ts.
• Züheyr, Ebu’n-Nûr. Usulü’l-fıkh. 4 Cilt. Dârü’l-basâir, 1. Basım, 2007.