Social Fundamentation of Islamic Law in Ziya Gökalp's Sociology

Yıl 2024, Sayı: Ölümünün 100. Yıl Dönümünde Ziya Gökalp'ı Yeniden Anlamak, 129 - 145, 06.12.2024

Ahmet Selim Kadıoğlu

Öz

As a social institution, law is one of the prominent subjects of sociological studies. In this respect, general sociological theorists have mostly dealt with law in detail. Ziya Gökalp, who is considered as the first founder or one of the founders of Turkish sociology, also gave a wide coverage to law in his works. Focusing on the social problems of the society and period in which he lived, Gökalp analyzed Islamic law from a sociological perspective. In these studies, he tried to socially fundamentation Islamic law in the direction of his theory of “Turkification, Islamization, Modernization”. In this context, he argued that Islamic law has two sources, namely, the “nass” and “örf” (custom). Örf, which is the product of collective consciousness, constitutes the part of Islamic law that he called social sharia. Detailed works have been produced in Islamic law regarding the nass, and even an independent discipline called usul al-fiqh (jurisprudence) was established. In spite of that, no such studies have been conducted on örf. Therefore, in addition to usul al-fiqh, which examines the methods of deducing rulings from the nass, a second discipline called “social usul al-fiqh” should be established, which deals with örf as a source of fiqh. Jurists and sociologists will work together in this discipline, which will realize the social fundamentation of Islamic law by revealing the ways of drawing conclusions from örf. Gökalp's theory on the social fundamentation of Islamic law is a problem that is still current in Turkish society or still awaiting a solution in front of jurists, sociologists and Islamic jurists.

Anahtar Kelimeler

Social law, Ziya Gökalp, custom (örf), fiqh, social usul al-fiqh, Islamic law

Ziya Gökalp Sosyolojisinde İslam Hukukunun Toplumsal Temellendirilmesi

Öz

Toplumsal bir kurum olması nedeniyle hukuk, sosyolojik incelemelerin öne çıkan konularından birini oluşturmaktadır. Bu itibarla genel sosyoloji kuramcıları çoğunlukla hukuku ayrıntılı olarak ele almışlardır. Türk sosyolojisinin ilk kurucusu veya kurucularından biri olarak değerlendirilen Ziya Gökalp de eserlerinde hukuka geniş yer vermiştir. İçinde yaşadığı toplumun ve dönemin sosyal sorunlarına eğilen Gökalp, İslam hukukunu sosyolojik açıdan incelemiştir. Bu incelemelerinde “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” kuramı doğrultusunda İslam hukukunun toplumsal temellendirilmesine çalışmıştır. Bu kapsamda İslam hukukunun nas ve örf olmak üzere iki kaynağa sahip olduğunu ileri sürmüştür. Kolektif bilincin ürünü olan örf, İslam hukukunun toplumsal şeriat adını verdiği kısmını oluşturur. Naslara ilişkin İslam hukukunda ayrıntılı eserler ortaya konmuş, hatta usul-i fıkıh adıyla bağımsız bir disiplin kurulmuştur. Buna karşılık örfe yönelik böyle çalışmalar gerçekleştirilmemiştir. Bundan dolayı naslardan hüküm çıkarma usullerini inceleyen usul-i fıkıh yanında, fıkhın kaynağı olması itibariyle örfleri konu edinen “içtimai usul-i fıkıh” adıyla ikinci bir disiplin kurulmalıdır. Örflerden hüküm çıkarma yollarını ortaya koyarak İslam hukukunun toplumsal temellendirilmesini gerçekleştirilecek bu disiplinde hukukçular ve sosyologlar birlikte çalışacaklardır. Gökalp’in, İslam hukukunun toplumsal temellendirilmesine yönelik bu teorisi Türk toplumunda hala güncelliğini koruyan veya çözüm bekleyen bir problem olarak hukukçuların, sosyologların ve İslam hukukçularının önünde durmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Toplumsal hukuk, Ziya Gökalp, örf, fıkıh, içtimai usul-i fıkıh, İslam hukuku

Kaynakça

• Apaydın, H.Y. (2000). İctihad. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (21/432-445) içinde. TDV Yayınları.
• Apaydın, H.Y. (2013). Zâhiriyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (44/93-100) içinde. TDV Yayınları.
• Arjomand, S.A. (1982). “À La Rechêrche de La Conscience Collective”: Durkheim’s Ideological Impact in Turkey and Iran. The American Sociologist, 17(2), 94-102.
• Arslantürk, Z. ve Amman M.T. (2000). Sosyoloji. Kaknüs Yayınları.
• Ayengin, T. (2012). Hüsün - Kubuh Tartışmaları ve İslam Hukukunun Kökeni Üzerine. Ekev Akademi Dergisi, 16(53), 191-207.
• Baltacıoğlu, İ.H. (1964). Ziya Gökalp. Istanbul Journal of Sociological Studies, 5, 1-7.
• Berkes, N. (1959). Turkish Nationalism and Western Civilization. Columbia University Press.
• Bulut, Y. (2005). Türkiye’de Sosyoloji Sınıflamaları ve Ziya Gökalp. İstanbul University Journal of Sociology, 3(10), 91-103.
• Çağrıcı, M. (1995). Emir bi’l-Ma’ruf Nehiy ani’l-Münker. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (11/138-141) içinde. TDV Yayınları.
• Çelebi, İ. (2010). Sünnetullah. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (38/159-160) içinde. TDV Yayınları.
• Dursun, C. (2019). Sosyolojinin Türkiye’de Şekillenişi: Kuruluş Yılları. Bilim Armonisi, 2(1), 19-24.
• Ertürk, R. (2012). Ziya Gökalp ve Durkheim İlişkisi ve Bu İlişkinin Tarifi. Istanbul University Journal of Sociology, 3(10), 81-90.
• Fındıkoğlu, F. (1964). Ziya Gökalp ve Sosyalizm. Istanbul Journal of Sociological Studies, 5, 42-70.
• Furtun, A. (1999) Hukuk Kavramı. Seçkin Yayınevi.
• Gökalp, Z. (hicri 1331). Bir Kavmin Tetkikinde Takip Olunacak Usul. Milli Tetebbular Mecmuası, 1(2),193-205.
• Gökalp, Z. (hicri 1332a). Fıkıh ve İçtimaiyat. İslam Mecmuası, 1(2), 40-44.
• Gökalp, Z. (hicri 1332b). Hüsün ve Kubuh. İslam Mecmuası, 1(8), 228-230.
• Gökalp, Z. (hicri 1332c). İçtimai Usul-i Fıkıh. İslam Mecmuası, 1(3), 84-87.
• Gökalp, Z. (hicri 1332d). Örf Nedir? İslam Mecmuası, 1(10), 290-295.
• Gökalp, Z. (hicri 1333). Kıymet Hükümleri. İslam Mecmuası, 1(17), 469-471.
• Gökalp, Z. (1918). Muhtelif İlim Telakkileri. Yeni Mecmua, 2(46), 382-385.
• Gökalp, Z. (1976). Yeni Hayat - Doğru Yol. (M. Cunbur, Haz.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp, Z. (1981). Makaleler VIII. (F.R. Tuncor, Haz.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp, Z. (2007a). Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler. Kitaplar 1 (557-635) içinde. (Şevket Beysanoğlu, Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
• Gökalp, Z. (2007b). Türkçülüğün Esasları. Kitaplar 1 (165-298) içinde. (Mustafa Koç, Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
• Gökalp, Z. (2010). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. (Osman Karatay, Haz.). Akçağ Yayınları.
• Göleç, M. (Ed). (2019). İslâm Mecmuası (1914-1918) 1. Cilt Tahlil-Dizin ve 1.-12. Sayılar. Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Göleç, M. (Ed). (2019). İslâm Mecmuası (1914-1918) 2. Cilt Tahlil-Dizin ve 13.-36. Sayılar. Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Günay, Ü. (1992). Ziya Gökalp'in Sosyolojisi. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(8), 37-50.
• Güngör, E. (1997). İslamın Bugünkü Meseleleri. Ötüken Neşriyat.
• Güngör, E. (1999). Dünden Bugünden Tarih-Kültür-Milliyetçilik. Ötüken Neşriyat.
• Heyd, U. (1950). Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp. Luzac & Company Ltd and The Harvill Press Ltd.
• Işıktaç, Y. (2020). Hukuk Başlangıcı. Filiz Kitabevi.
• İnalcık, H. (1963). Sosyal Değişme, Gökalp ve Toynbee. Türk Kültürü, 3(31), 421-433.
• İzmirli, İ.H. (Tarihsiz). Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Ma’âni-i Kur’an). Eren Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1984). Ziya Gökalp’de Tarihçilik. Belleten 48(189-190), 241-248.
• Karakaş, M. (2008). Ziya Gökalp’e Yeniden Bakmak: Literatür ve Yeniden Değerlendirme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 435-476.
• Karaman, H. (1996). Fıkıh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (13/1-14) içinde. TDV Yayınları.
• Keskin, Y. M. (2003). Ziya Gökalp’in Din Anlayışı. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8, 101-118.
• Kongar, E. (1996). Tük Toplumbilimcileri 1. Remzi Kitabevi.
• Öğüt, S. (1994). Ef‘âl-i Mükellefîn. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (10/452) içinde. TDV Yayınları.
• Parla, T. (1985). The Social and Political Thought of Ziya Gökalp 1876-1924. E. J. Brill.
• Reinhart, A.K. (2011). İslam Ahlakı Olarak İslam Hukuku. (A. Candan, Çev.). Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11(2) 239-260.
• Şahin, M.C. (2017). Türk Sosyolojisinin Kısa Tarihi: Dönemler, Şahıslar ve Ana Yönelimler. İslâmî İlimler Dergisi, 12(1), 7-41.
• Şener, A. (1982). İctimai Usul-i Fıkıh Tartışmaları. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, 5, 231-247.
• Şentürk, R. (2000). İctimâiyyat Mecmuası. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (21/448-449) içinde. TDV Yayınları.
• Şentürk, R. (2006). İslam Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim. İz Yayıncılık.
• Topal, Ş. (2012). Ziya Gökalp’in İçtimâi Usûl-i Fıkıh Önerisi ve İzmirli İsmail Hakkı’nın Karşı Eleştirisi. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1(2) 7-25.
• Türkdoğan, O. (1998). Ziya Gökalp Sosyolojisinin Temel İlkeleri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yazır, E.M.H. (2022). Hak Dini Kur’an Dili 3. Cild. (A.C. Köksal ve M. Kaya, Haz.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Zürcher, E.J. (2000). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. (Y.S. Gönen Çev.). İletişim Yayınları.