Kur’an Kavramlarının Anlamını Belirlemede Artzamanlı ve Eşanlamlı Semantiğin Rolü

Yıl 2017, Cilt: 31 Sayı: 43, 313 - 363, 22.12.2017

Mustafa Karagöz

Öz

Semantik, kelimelerin anlamını inceleyen bir
disiplindir. Semantik, artzamanlı (tarihsel) ve eşzamanlı olmak üzere ikiye
ayrılır. Artzamanlı semantik bir kelimenin tarihsel süreç içerisinde maruz
kaldığı anlam değişimleriyle ilgilenir. Eşzamanlı semantik ise kelimelerin
belli bir zaman dilimindeki veya belli bir eserdeki anlamını ve o zaman dilimi
ya da eserdeki diğer kelimelerle olan anlamsal ilişkilerini inceler. Bilindiği
üzere Kur’an’daki kavramların bir kısmında tarihsel süreçte çeşitli anlam
değişiklikleri söz konusu olmuştur. Bu yüzden Kur’an araştırmalarında
artzamanlı semantik incelemeler yapmak Kur’an’ın anlaşılmasına katkı sağlar.
Benzer şekilde Kur’an araştırmalarında eşzamanlı semantik analiz yapmak da
gerekmektedir. Zira Kur’an kavramlarının anlamlarını daha iyi belirlemek için kelimelerin
Kur’an bütünlüğü içerisindeki anlamsal ilişkilerinin iyi bilinmesi
gerekmektedir. Bu makale Kur’an kavramlarının anlamının belirlenmesinde
artzamanlı ve eşzamanlı semantik analizin önemli bir rol yerine getirdiği düşüncesinden
hareketle hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’an Kavramları, Semantik, Anlambilim, Artzamanlı Semantik

Kaynakça

• Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, Ankara 2000.
• Altuntaş, Halil-Şahin, Muzaffer (haz.), Kur’ân-ı Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Aydın, İsmail, Kur’an’ın Filolojik Yorumu: Tarihsel Gelişim ve Sorunlar, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2014.
• Bıyıkoğlu Yakup, “Kur’ân’da Câhiliye Kavramı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, cilt: 2, sayı: 36, s. 233-247.
• Bilgin, Abdülcelil, Kur’an’da Deyimler ve Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü, Pınar Yayınları, İstanbul 2003.
• Bilgin, Abdülcelil, Kur’an’daki Deyimler ve Zemahşerî’nin Keşşafı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2008.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• Bulaç, Ali (haz.), Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal ve Sözlük), Birim Yayınları, İstanbul t.y.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1988.
• Cündioğlu, Dücane, “Matbû Türkçe Kur’an Çevirileri ve Kur’an Çevirilerinde Yöntem Sorunu”, 2. Kur’an Sempozyumu, -Tebliğler Müzakereler- 4-5 Kasım 1995, Bilgi Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s. 157-237.
• Cündioğlu, Dücane, Kur’an Çevirilerinin Dünyası, Kapı Yayınları, İstanbul 2011.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitâbü’t-Ta’rifât, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1985.
• Dâmegânî, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Muhammed, el-Vücûh ve’n-Nezâir li-Elfâzı Kitâbillâhi’l-Azîz, thk. Arabî Abdülhamid Ali, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2010.
• Danışman, Nafiz, “ ‘Câhiliyye’ Kelimesinin Mânâ ve Menşe’i”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1956, cilt: 5, sayı: 1-4, s. 192-197.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Usûlü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2013.
• Divlekci, Celaleddin, “Kur’an’da Eşanlamlılık (Terâdüf) Olgusu (I)”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2000, sayı: 7 [Cumhuriyetimizin 77. Yılına Armağan Özel Sayısı], s. 149-169.
• Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
• Duman, Mehmet Zeki, Beyânu’l-Hak, Fecr Yayınları, Ankara 2008.
• Duman, Mehmet Zeki, Vahiy Gerçeği, Fecr Yayınevi, Ankara 1997.
• Durmuş, Zülfikar, Kur’an’ın Türkçe Tercümeleri, Rağbet Yayınları, İstanbul 2007.
• Ebû Hilâl el-Askerî, el-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Osman, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire 2007.
• Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm, el-Ezdâd, (Selâsetü Nusûs fi’l-Ezdâd içerisinde), thk. Muhammed Hüseyin Âl-i Yâsîn, Âlemü’l-Kütüb, y.y., 1996.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l-Kur’ân, thk. Fuad Sezgin, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1981.
• Ebü’t-Tayyib el-Lügavî, Abdülvâhid b. Ali el-Halebî, Kitâbü’l-el-Ezdâd fî Kelâmi’l-Arab, thk. İzzet Hasan, Dâru Talas, Dımaşk 1996.
• Emîn el-Hûlî, Arap İslam Kültüründe Yenilikçi Yaklaşımlar, çev. Emrullah İşler-M. Hakkı Suçin, Kitâbiyât, Ankara 2006.
• Eryarsoy, M. Beşir-Ağırakça, Ahmed (haz.), Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, Şafak Yayınları, İstanbul 1995.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, Tehzîbü’l-Lüga, thk. Riyâd Zekî Kâsım, Dâru’l-Marife, Beyrut 2001.
• Fayda, Mustafa, “Câhiliye”, DİA, İstanbul 1993, VII, s. 17-19.
• Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd, Meâni’l-Kur’ân, thk. Ahmed Yûsuf Necâtî-Muhammed Ali en-Neccâr, Daru’s-Sürûr, Beyrut t.y.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yayınevi, İstanbul 1974.
• Gezgin, Ali Galip, Tefsirde Semantik Metod ve Kur’an’da “Kavm” Kelimesinin Semantik Analizi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2002.
• Güven, Şahin, Kur’an’ın Anlaşılmasında Çokanlamlılık Sorunu, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2017.
• Halil b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbü’l-‘Ayn, thk. Mehdî Mahzûmî-İbrahim Samarrâî, Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, Beyrut 1988.
• Harun b. Musa, el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Hâtim Salih ed-Dâmin, Vizâratü’s-Sekâfe ve’l-A‘lâm, yy. 1988.
• Hizmetli, Mustafa, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Anlamı, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 1997, s. 127.
• Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, AÜİF Yayınları, Ankara 1975.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-Ezdî el-Basrî, Cemheretü’l-Lüga, Dârü’l-İlm li'l-Melâyîn, Beyrut 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Esad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, Mekke 1997.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya, Mekâyîsü’l-Lüga, nşr. Enes Muhammed eş-Şâmî, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2008.
• İbn Kuteybe, Ebû Abdullah b. Müslim, Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, thk. Seyyid Ahmed Sakr, Daru İhyai Kütübi'l-Arabiyye, Mısır 1958.
• İbn Manzûr, Cemaleddin Ebü’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1999.
• İbnü’l-Yezîdî, Ebû Abdirrahman Abdullah b. Yahya b. Muhammed, Garîbü’l-Kur’ân ve Tefsîruhû, thk. Abdürrezzak Hüseyin, Müessesetü’t-Risâle, Beyrut 1987.
• İsfahânî, Râgıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Seyyid Keylânî, Dâru’l-Marife, Beyrut t.y.
• İslamoğlu, Mustafa (haz.), Hayat Kitabı Kur’an, Düşün Yayıncılık, İstanbul 2008.
• İşler, Emrullah, “Çokanlamlılık, Anlam Daralması ve Kur’an’ın Türkçe Çevirilerinde Yapılan Yanlışlar”, Kur’an ve Dil -Dilbilim ve Hermenötik- Sempozyumu (Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 17-18 Mayıs 2001 Van), Bakanlar Matbaası, Erzurum t.y., s. 385-397.
• Kara, Ömer, Kur’an Lugatçiliği ve Tefsirde Yakınanlamlılık ve Nüans -Râğıb el-Isfahânî Örneği-, Ahenk Yayınları, Van 2007.
• Karagöz, Mustafa, “Şuarâ Sûresi 153. Ve 185. Âyetlerdeki Müsehharîn Kelimesinin Tefsirinde Görülen Anlam Farklılaşması”, Marife Bilimsel Birikim, 2012, cilt: 11, sayı: 1, s. 75-95.
• Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2015.
• Karakaya, Mehmet Murat, Kur’an’ın Anlaşılmasında Dil Problemi, Marifet Yayınları, İstanbul 2003.
• Kasapoğlu, Abdurrahman, “Kur’an’ı Anlamada Semantik Yöntem”, Hikmet Yurdu, 2013, cilt: 6, sayı: 11, s. 105-178.
• Kutrub, Ebû Ali Muhammed b. el-Müstenîr, Kitâbü’l-Ezdâd, thk. Hannâ Haddâd, Dâru’l-Ulûm, Riyad 1984.
• Muhammed Fuâd Abdülbâkî, el-Mu‘cemü’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul 1984.
• Muhammed Hüseyin Âl-i Yâsîn, el-Ezdâd fi’l-Lüga, Matbaatü’l-Maârif, Bağdat 1974.
• Muhammed Nureddin el-Müneccid, et-Tezâd fi’l-Kur’âni’l-Kerim beyne’n-Nazariyye ve’t-Tatbik, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1999.
• Muharrem Çelebi, “Ezdâd”, DİA, İstanbul 1995, XII, s. 47-48.
• Mukâtil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Merkezü Cuma el-Mâcid li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, Dubâi 2006.
• Müsâid b. Süleyman b. Nâsır et-Tayyâr, el-Muharrer fî Ulûmi’l-Kur’ân, Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ma‘lûmâti’l-Kur’âniyye, Cidde 2008.
• Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî, Ebü’l-Hüseyin, Sahîh, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• Özdemir, Metin, “Anlam Kaymasına Uğrayan Kur’âni Bir Kavram: Fâsık”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, sayı: 2, s. 499-521.
• Özek, Karaman, Turgut ve diğerleri, Kur’an’ı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Meâli, s. 297.
• Öztürk, Mustafa (haz.), Kur’ân-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2014.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an ve Tefsir Kültürümüz, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2008.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an Vahiy Nüzûl, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2016.
• Öztürk, Yaşar Nuri (haz.), Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, Yeni Boyut, İstanbul 2003.
• Paçacı, Mehmet – Gözeler, Esra, “Kur’an İlimleri ve Tefsirin Kullandığı İlimler”, Kur’an ve Hadis İlimleri, editörler: Mehmet Paçacı, İsmail Hakkı Ünal, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Ankara 2007, s. 21-43.
• Pak, Zekeriya, “Kur’an’daki Kelimelerin Türkçeye Geçiş Sürecinde Uğradıkları Anlam Değişmeleri”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Kahramanmaraş 2004, sayı: 3, s. 91-111.
• Palmer, F. R., Semantik, çev. Ramazan Ertürk, Kitabiyat, Ankara 2001.
• Piriş, Şaban (haz.), Kur’an-ı Kerim: Türkçe Anlamı, Okyanus Yayıncılık, Kayseri 2004.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1981.
• Rudeynî, Muhammed Ali Abdülkerim, Fusûl fi İlmi’l-Lügati’l-Âmm, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 2002.
• Saussure, Ferdinand de, Genel Dilbilim Dersleri, çev. Berke Vardar, Multilingual, İstanbul 1998.
• Seber, Abdulkerim, “Semantik-Delâlet Kavramlarının Mukayesesi ve Anlambilim Kavramlarının Muhtevasının Tespit”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, cilt: 27, sayı: 2, s. 97-130.
• Sicistânî, Ebûbekr Muhammed b. Üzeyr, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Edîb Abdülvâhid Cemrân, Dâru Kuteybe, Beyrut 1995.
• Şahin, Hasan, İslam Felsefesi Tarihi Dersleri, İlâhiyât, Ankara 2000.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Tevîli Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmühsin et-Türkî, Dâru Hecr, y.y. t.y.
• Tatar, Burhanettin, “Cahiliye Kavramı Üzerine Felsefi Notlar”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür, ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 2016, cilt: 13, sayı: 1, s. 29-42.
• Tekin, Ahmet (haz.), Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru Tefsîrî Meal, Kelam Yayınları, İstanbul 2006.
• Tevvezî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Hârûn, el-Ezdâd, (Selâsetü Nusûs fi’l-Ezdâd içerisinde), thk. Muhammed Hüseyin Âl-i Yâsîn, Âlemü’l-Kütüb, y.y., 1996.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Ankara 2005.
• Ünver, Mustafa, “Sinokronik Semantik ve Tarih Bilinci Bağlamında Bir Kur’an Terminolojisi Oluşturmaya Doğru”, III. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu, 13-19 Ocak 1997, (Aynı Ad Altında Yayımlanmış Sempozyum Kitabı), Ankara 1998, s. 157-181.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Fâsık”, DİA, İstanbul 1995, XII, s. 202-205.
• Yılmaz, Hasan, “Modern Dönem Kur’ân Yorumunda Dilbilimsel ve Semantik Yöneliş”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s: 7, Kars 2017, s. 14-30.
• Yılmaz, Hasan, Semantik Analiz Yönteminin Kur’an’a Uygulanması, Kurav Yayınları, Bursa 2007.
• Yılmaz, M. Faik, “Kur’an’da Cehalet Kavramı”, Dinî Araştırmalar, 2003, cilt: 5, sayı: 15, s. 181-198.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed es-Seriyy, Meâni’l-Kur’ân ve İ‘râbüh, thk. Abdülcelil Şelebî, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2005.
• Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Tevîl, thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz, Mektebetü’l-Ubeykân, Riyad 1998.