“EF‘ALÜ” VEZNİNDE VURGULANMIŞ BAZI MESELLERİN ANALİTİK KRİTİĞİ -Hamza el-İsfahânî ve ed-Dürretü’l-Fâhira Örneği-

Yıl 2019, Sayı: 41, 151 - 173, 15.06.2019

Hacı Çiçek Osman Kaya

https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.523204

Öz

Meseller/atasözleri,  toplumların duygularını, gelenek ve
göreneklerini, inanç ve kültürlerini yansıtan aynalardır. Edebiyatın önemli
temel taşlarındandır. Asırlar boyunca nesilden nesile aktarılmış edebî
malzemelerdir. Millete mal olmuş hikmetli ve veciz sözlerdir. Çoğu zaman
insanlar, bir konuya ilişkin duygu ve düşüncelerini açıklarken, toplumunun öz
kültürü olan darb-ı meselleri örnek ve şahit olarak göstermişlerdir. Genelde
içinde teşbih, mukayese, tecnis ve seci gibi edebî sanatları içerirler. Arap
edebiyatındaki meseller, sadece bir döneme ait meseller değildir. Onlardan bir
kısmı, İslam öncesi cahiliye dönemine; bir kısmı ise İslam’dan sonraki döneme
ait mesellerdir. Her iki dönemin meselleri de neredeyse aynı amaçlara yönelik
vurgulanmıştır. Her iki dönemde de doğruluk, iyilik, adalet, cesaret, dostluk,
cömertlik ve vefakârlık gibi olumlu; yalan, ihanet, cimrilik, kötülük,
korkaklık ve zulüm gibi olumsuz özellikler söz konusu edilmiştir.
Meseller, özellikle Emevîler döneminden itibaren toplanmış, bir araya
getirilmiştir. Çalışmamızda konu edindiğimiz Hamza b Hasan
el-İsfahânî (ö.360/971), eserinde “ef‘alu” kalıbında iki bin altı yüz kadar
mesel derlemiştir. Kimi mesellerin sahibi belli, kimisinin de belli değildir.
Bazı mesellerin anlamları çok sade ve anlaşılır, bazılarının manaları ise
kapalı olup izaha muhtaçtır. Bu çalışmamızda ed-Durretu’l-fâhira’da
geçen bazı darb-ı mesellerin analitik kritiği yapılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Arap edebiyatı, Meseller, Hamza el-İsfahanî, ed-Durretu’l-Fahira

Kaynakça

• Abdulbâkī, Muhammed Fuâd (ö.1967). el-Mu‘cemu’l-mufehresli-elfâzi’l-Kur’ani’l-Kerîm. İstanbul: el-Matba‘atu’l-İslâmiyye, 1982.
• el-‘Askerî, Ebû Hilâl el-Hasan b. ‘Abdullâh b. Sehl b. Sa‘îd (ö.395/1010). Cemheretu’l-emsâl. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts.
• ‘Ali el-Fârisî, Ebu’l-Kāsım Zeyd b. (ö.467/1075). Şerhu kitâb el-hamase.3 cilt. Thk. Muhammed Osman ‘Ali. Beyrût: Daru’l-Evzaî, ts.
• Bağdâdî, Abdulkādir b. Ömer (ö.1093/1682). Hizânetu’l-edeb velubbulubâbi lisâni’l-‘Arâb. 13 cilt. Thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kāhire: Mektebetu’l-Hancî, 1997.
• Brockelmann, Carl (ö.1956).Târîhu’l-edebi’l-’Arabî, Arapçaya trc. ‘Abdulhalîm Naccâr. 7 cilt. Dâru’l-Ma‘arif, Kahire, 1959.
• Câhız, Ebû Osmân ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb (ö.255/869). el-Bursânve’l-‘urcân ve’l-‘umyân ve’l-hûlân. Beyrût: Dâru’l-Cîyl, 1990.
• Câhız, Ebû Osmân ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyânve’t-tebyîn. 3 cilt. Beyrût: Dâru’l-Hilâl, 2003.
• Câhız, Ebû Osmân ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Hayavân. 7 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Cundî, ‘Ali, fî Târîhi’l-edebi’l-câhilî. Kāhire: Mektebetu Dâru’t-Turâs, 1991.
• Dayf, Şevkî (ö.2005). Tarîhu’l-edebi’l-’Arabî -el-‘asru’l-cahilî-. Kāhire: Daru’l-Maarif, ts.
• Dumeyrî, Kemâluddin Muhammed b. Mûsâ (ö.808/1405). Hayatu’l-hayavân el-kubra.2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424.
• Durmuş, İsmail. “Mesel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 293-297. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî (ö.370/980). Tehzibu’l-luğa. 8 cilt. Thk. Muhammed ‘Avd. 8. cilt. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrût: 2001.
• Ferâhîdî, Ebû ‘Abdurrahmân Halîl b. Ahmed b. ‘Amr (ö.170/787). Kitâbu’l-‘Ayn.8 cilt. Thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm Samarraî. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Ferrûh, Ömer (ö.1982). Târîhu’l-edebi'l-’Arabî. 6. Cilt. Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, Beyrût: 1997.
• Feyyûmî, Muhammed İbrâhim. Târîhu’l-fikri’d-dîn el-cahilî. Kāhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1994.
• Hamlavî, Ahmed b. Muhammed (ö.1933).Şeza’l-‘arf fi fenni’s-sarf. Thk. Nasrullâh ‘Abdurrahmân Nasrullâh. Riyâd: Mektebetu’r-Ruşd, ts.
• Harirî, Ebû Muhammed Kāsım b. ‘Ali b. Muhammed b. Osman (ö.516/1122). Makāmâtu’l-Harîrî. Beyrût: Matba‘atu’l-Ma’arif, 1873.
• İbn ‘Abdi Rabbihi, Ebû Ömer Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed (ö.328/940). el-‘Ikdu’l-ferîd.8 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye,1404.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ (ö.395/1004). Mu‘cemu mekāyisi’l-luğa. 6 cilt. Thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Fikr, Beyrût: 1979.
• İbn Hallikân, Ebu’l-‘Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed (ö.681/1283).Vefayâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. 7 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1971.
• İbn Hamdûn, Ebu’l-Meâlî Bahâuddîn Muhammed b. el-Hasan b. ‘Ali el-Bağdâdî (ö.562/1167). et-Tezkiretu’l-hamdûniyye.10 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1417.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed (ö. 761/1360). Katru’n-nedâ ve bellu’s-sadâ. Thk. Muhammed Muhyuddin ‘Abdulhamid. Kāhire: b.y. 1383.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Muslim (ö.276/889). eş-Şi‘ruve’ş-şu‘arâ.2 cilt. Kāhire: Dâru’l-Hadîs, 1423.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Muslim. el-Maârif. Thk. Servet Ukkāşe, Kāhire: el-Hey’etu’l-Mısriyye, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Muslim. el-Me‘anî’l-kebîr fî ebyâti’l-me‘anî. 3 cilt. Thk. ‘Abdurrahmân Yahyâ, Haydârabad: Matba‘atu Dâireti’l-Ma‘arif el-Osmaniyye, 1949.
• İbn Manzûr, Ebû Fadl Cemâluddîn Muhammed (ö.711/1311). Lisânu’l-’Arab. 15 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Sa‘d, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Sa‘d (ö.230/835). et-Tabâkātu’l-kubrâ. 8 cilt. Thk. Muhammed Abdulkādir Atâ, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût: 1990.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec ‘Abdurrahmân b. Alî (ö.597/1201). Ahbâru’l-hamka ve’l-muğaffelîn. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Lubnânî, 1990.
• İbnu’l-‘İmâd, ‘Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed (ö.1089/1678). Şezarâtu’z-zeheb fi ahbâri men zeheb. 11 cilt. Thk. Mahmûd Arnaûtî. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed (ö.438/1047). el-Fihrist. Thk. İbrâhîm Ramazan. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
• İbnu’s-Sâ’î, Ebû Tâlib Tâcuddin ‘Ali b. Enceb b. Osman b. ‘Abdullâh (ö.674/1276). ed-Durru’s semîn fî esmâi’l-musannifîn. Tûnus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2009.
• el-İsfahânî, Ebû’Abdullâh Hamza b. Hasan (ö.360/971).ed-Durretu’l-Fâhirafi’l-emsali’s-sâira.2 cilt. Thk. ‘Abdulmecid Katamiş. Kāhire: Darü’l-Maarif, ts.
• el-İsfahânî, Rağıb (ö.502/1108). el-Mufredât. Thk. Safvân ‘Adnân ed-Dâvudî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Kalkaşandî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Ali(ö.821/1355). Subhu’l-a‘şâ fî sına‘âti’l-inşâ. 15 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Kalkaşandî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Alî. Nihâyetu’l-erib fî ma‘rifeti ensâbi’l-’Arab. Thk. İbrâhîm el-Îbârî. Beyrût: Dâru’l-Kuttâb el-Lubnaniyyîn,1980.
• Kıftî, Cemâleddin Ebu’l-Hasan ‘Ali b. Yûsuf (ö.646/1249). İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât. 4 cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Unsuriyye, 2003.
• Kınnûcî, Ebu't-Tayyib Sıddık b. Huseyin (ö. 1307/1890). Fethu'l-beyân fî makāsıdı'l-Kur'ân. 15 cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1992.
• el-Meydânî, Ebu`l-Fazl Ahmed b. Muhammed (ö.518/1124). Mecmau‘l-Emsâl.2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• el-Muberred, Ebu’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd (ö.285/898). el-Kâmil fi’l-luğati ve’l-edeb.4 cilt. Kāhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1997.
• el-Mufaddal b. Seleme, Ebû Tâlib b. ‘Âsım el-Lugavî en-Nahvî el-Kûfî (ö.290/903). el-Fâhir. Thk. ‘Abdulalim et-Tahâvî. Beyrût: Dâru İhya el-Kutubi’l-‘Arabiyye, 1380.
• Mufaddal ed-Dabbî, Ebu’l-‘Abbâs Muhammed b. Ya‘lâ (ö.168/785). Emsâlu’l-’Arab. Thk. İhsân ‘Abbâs. Beyrût: Dâru’r-Râid el-‘Arabî, 1983.
• Neşvân, Saîd el-Himyerî (ö. 573/1178). el-Hûru’l-‘iyn. Thk. Kemâl Mustafâ. Kāhire: Mektebetu’l-Hancî, 1948.
• Nîsâbûrî, Ebu’l-Kāsım Hüseyin b. Muhammed b. Habîb (ö.406/1016).‘Ukalâu’l-mecânîn. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye,1985.
• en-Nuveyrî, Şihâbuddîn Ahmed b. ‘Abdulvahhâb. Nihâyetu'l-ereb fi funûni'l-edeb. 33 cilt. Kāhire: Dâru’l-Kutub ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 1423.
• Ömer, Ahmed Muhtâr ‘Abdulhamîd (ö.1424/2003). Mu‘cemu’l-lugati’l-‘Arabiyye el-mu‘âsıra.4 cilt. Beyrût: ‘Alemu’l-Kutub, 2008.
• Sarrâc, Muhammed ‘Ali. el-Lubab fi kavaidi’l-luğa ve alât el-edeb en-nahv ve’s-sarf ve’l-belağa ve’l-‘aruz ve’l-luğa ve’l-mesel. Dimaşk: Daru’l-Fikr, 1983.
• Se‘alebî, Ebû Mansûr ‘Abdulmelîk b. Muhammed b. İsma‘il (ö.429/1038). Simâru’l-kulûbfî’l-mudâf ve’l-mensûb. Kāhire: Dâru’l-Maarif, ts.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. (ö.902/1497). el-Makāsıdu’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-muştehire ‘ale’l-elsine. Thk. Muhammed Osman el-Haşt. Beyrût: Dâru’l-Kuttâbi’l-‘Arabî, 1985.
• es-Suyûtî, ‘Abdurrrahmân b. Ebû Bekir Celâluddîn (ö.911/1506). el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-luğati ve envâihâ. 2 cilt. Thk. Fuâd ‘Ali Mansûr, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye,1998. es-Suyûtî, ‘Abdurrrahmân b. Ebû Bekir Celâluddîn. Makāmâtu’s-Suyûtî. Kostantiniyye: Matba‘atu’l-Cevâib, 1298.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerîm b. Ahmed Ebu’l-Feth, (ö.548/1153). el-Milel ve’n-nihal. 3 cilt. Kāhire: Muessesetu’l-Halebî, ts.
• Şeyho, Luvis (Louis Cheikho) Rızkullâh b. Yûsuf b. Ya‘kûb (ö.1927). Macâni’l-edeb fî hadâiki’l-‘arâb. 6 cilt. Beyrût: Matba‘atu’l-Âbâi’i-Yesû‘iyyîn, 1913.
• Tartûşî, Ebû Bekir Muhammed b. Velîd (ö.520/1126). Sirâcu’l-mulûk. Kāhire: Matbuâtu’l-‘Arabiyye, 1872.
• ‘Ukberî, Ebu’l-Bekā Muhibbuddîn ‘Abdullâh b. el-Hüseyin el-Bağdâdî (ö.616/1219). Şerhu divân el-Mutenebbî.6 cilt. Thk. Mustafa Saka-İbrâhimAbyârî. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts. Uzun, Tacettin, Arap Dilinde Meseller (Atasözleri), HRÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: V (Ocak-Haziran 2003).
• Yâkūt el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdullâh (ö.626/1230).Mu‘cemu’l-udebâ/İrşâdu’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. 7 cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yâkūt el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû ‘Abdullâh. Mu‘cemu’l-buldân. 7 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1995.
• Yûsî, Ebû Ali Nûreddîn Hasen b. Mes‘ûd b. Muhammed (ö.1102/1691). Zehru’l-ekem fi’l-emŝâl ve’l-hikem.3 cilt. Thk. Muhammed Hacî-Muhammed el-Ahdar. Fâs: Dâru’s-Sakâfe, 1981.
• ez-Zehebî, Şemsuddîn Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz (ö.748/1348), Târîhu’l-İslâm ve vefayâtu’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm. 52 cilt. Thk. Ömer ‘Abdusselâm et-Tedmurî. Beyrût: Dâru’l-Kuttâbi’l-‘Arabî, 1993.
• ez-Zehebî, Şemsuddîn Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Mîzânu’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. 4 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1963.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd(ö.538/1143), el-Mustaksâ fi emsâli’l-Arâb.2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1987.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd. Esâsu’l-belâğa.2 cilt. Thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’Sûd. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye,1998.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd. Makāmât. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye,2004.
• ez-Ziriklî, Hayreddîn (ö.1976). el-A’lâm.8 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kalem, 1980.