ABBASİLER DÖNEMİNDE el-CEZÎRE BÖLGESİNDEKİ HÂRİCÎ AYAKLANMALARI

Yıl 2018, Sayı: 4, 1 - 38, 30.12.2018

İbrahim Konak

Öz

Tarihte ilk
olarak Hz. Osman'a isyanlarıyla gündeme gelen Hâricîler, daha sonra Hz. Ali ve
Emevîler döneminde olduğu gibi Abbasîler döneminde de ayaklanmalarını sürdürmüşlerdir.
Abbasîler döneminde el-Cezîre Bölgesinde meydana gelmiş toplam 17 ayaklanma
tespit ettik. Bu ayaklanmaların birçoğunun ortak özelliği, altyapıdan yoksun,
tepkisel birer hareket oluşlarıdır. Bu sebeple de ayaklanmalar, çoğu zaman kısa
süreli olmuş ve liderin ölümüyle de hareket sona ermiştir. Bu ayaklanmaların
çıkış sebebi de genellikle yönetimin İslam dışı bir uygulaması olmuştur.
Hâricîlik, Bedevî kabilelerin büyüklerinden olup çoğunlukla el-Cezire bölgesine
yerleşmiş olan Şeybanoğulları arasında yaygınlaşmıştır. el-Cezîre Hâricîleri
genellikle Sufriyye kolundan olup, bölgeye ilk gelişleri Abdulmelik bin Mervan
(65-86/685-705) döneminde olmuştur. Ancak III/IX. asırda Hâricîlik, yerini önce
Hanbelîlere sonra da Malikîlere bırakmıştır. Halife el-Muktedir zamanında
(295-320/908-932) Şafiî, XI. Asırda ise Hanefî Fakihlerin getirilmesiyle bölge
halkı sunnileştirilmiş oldu. Bölgede 318/930 yılından sonra herhangi bir Hâricî
ayaklanmasına rastlayamadık. Hâricîler tarih boyunca enerjilerini müslümanlarla
mücadelede tükettiklerinden dolayı Ümmet tarafından kalıcı bir destek
görmemişlerdir. Günümüzde Uman, Zengibar, Doğu ve Kuzey Afrika’da küçük
topluluklar halinde yaşayan ve artık Müslüman çoğunluğu tekfîr etmeyen,
amaçlarına ulaşmak için de siyasi cinayetlere başvurmayan Hâricîler, İbadî
mezhebine bağlı olup sayıları 1 milyondan azdır.

Anahtar Kelimeler

Hâricî, el-Cezîre, Abbasiler

Kaynakça

• KAYNAKÇA Ana Britannica, "el-Cezire", I-XXII, VII, 420, İstanbul (t.y.). Bekrî, Abdullah bin Abdülaziz (487/1094), Mu'cemu Ma İsta'cem min Esmai'l-Bilad ve'l-Mevâdî', I-IV, Thk. Mustafa es-Sekka, Beyrut 1403/1983. el-Belâzurî, Ahmed bin Yahya bin Cabir (279/892), Futuhu'l-Büldan, Thk.:Rıdvan Muhammed Rıdvan, Beyrut 1403/1983. Ebu Zehra, Muhammed (1974), İslamda İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, Trc.: Sıbğatullah Kaya, (t.y.). Fayda, Mustafa, "Becîle", DİA, V, 287, İstanbul 1992. -"Hemdân", DİA, XVII, 179-180, İstanbul 1998. Fığlalı, Ethem Ruhi, "Hâricîler", DİA, XVI, 169-175, İstanbul 1997. Göyünç, Nejat, "Diyarbakır", DİA, IX, 464-469, İstanbul 1994. Halîfe bin Hayyat, Ebu Ömer el-Leysî el-Asferî (240/854), Tarîh-ü Halîfe bin Hayyat, Thk.: Ekrem Ziya el-Umerî, Dımeşk 1397/1977. el-Hâmevî, Yakut bin Abdillah (626/1229), Mu'cemü'l-Büldan, I-V, Beyrut (t.y.) Haşimî, Ali bin Hüseyn, (1396/1976) Vak'atü'n-Nehrevan evi'l-Havarîc, Beyrut, (t.y.). İbnu'l-Esîr, Muhammed bin Muhammed bin Abdu'l-Vahid eş-Şeybânî (630/1233), el-Kâmil fî't-Tarih, I-X, Thk.: Ebu'l-Fida Abdullah el-Kâdî, Beyrut 1415/1995. İbn Hallikan, Ebu'l-Abbas Şemsüddin Ahmed bin Muhammed bin Ebî Bekr (681/1282), Vefayatü'l-A'yan ve Enbaü'z-Zemân, I-VIII, Thk.: İhsan Abbas, Beyrut 1388/1968. İbnu'l-İmâd ed-Dimeşkî, Abdü'l-Hayy bin Ahmed el-Akrî (1089/1678), Şezeratü'z- Zeheb fi Ahbar-i men Zeheb, I-IV, Beyrut (t.y.). İbn Kesîr, İsmail bin Ömer (774/1373), el-Bidaye ve'n-Nihaye, I-XIV, Beyrut (t.y.). İbnu'n-Nedîm, Muhammed bin İshak (385/995), el-Fihrist, Beyrut1398/1978. İbn Tağrîberdî, Cemalü'd-Din Ebu'l-Mahasin Yusuf el-Atabekî (874/1470), en-Nücumu'z-Zahire fî Müluk-i Mısr ve'l-Kahire, I-XVI, Mısır (t.y.). İsferâyinî, Ebu'l-Muzaffer, et-Tabsîr fi'd-Dîn, Thk.: Kemal Yusuf el-Hût, Beyrut 1403/1983. Kahhale, Ömer Rıza, Mu'cemü Kabaili'l-Arab, (I-V) Beyrut 1402/1982. Kindermann, H., "Tağlîb", M.E.B. İslam Ansiklopedisi, XI, 620-626, İstanbul 1979. Küçükaşçı, Mustafa Sabri, "Mudar", DİA, XXX, 358-359, İstanbul 2005. el-Makdisî, Mutahhar bin Tahir (387/997), el-Bed'ü ve't-Tarih, Kahire (t.y.). es-Sabiî, Nasr bin Süleyman bin Said, el-Havâric ve'l-Hakikâtü'l-Ğaibe, Ürdün 1420/1999. Schleifer, J., "Bekîr", M.E.B. İslam Ansiklopedisi, II, 454-458, İstanbul 1979 Söylemez, Mahfuz, Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe, Ankara 2001. Şehristânî, İmam Ebu'l-Feth Muhammed binAbdülkerim (548/1153), el-Milel ve'n-Nihâl, I-II, Thk.: Muhammed Fehmi Muhammed, Beyrut 1413/1992. Şeşen, Ramazan, "Cezîre", DİA, VII, 509-511, İstanbul 1997. et-Taberî, Ebu Ca'fer Muhammed bin Cerîr (310/922), Târîhu'l-Ümem ve'l-Mulûk, I-V, Beyrut 1407/1987. Vida, G. Levi Della, "Sufriyye", M.E.B. İslam Ansiklopedisi, X, 782-784, İstanbul 1966. Watt, W. Montgomery, "The Significance of Kharijism Under the 'Abbasids", Early İslam, Oxford 1990. -İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Trc.: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 1981. Williams, John Alden, "Kharijis" Encyclopedia of Religion, VIII, 288-289. New York, 1987. el-Ya'kubî, Ahmed bin Ebi Ya'kub bin Ca'fer el-Abbasî (284/897), Târîhu'l-Ya'kubî, I-II, Beyrut (t.y.). Yınanç, Mükrimin H., "Diyarbekir", M.E.B. İslam Ansiklopedisi, III, 606-611, İstanbul 1966. ez-Zehebî, Muhammed bin Ahmed bin Osman bin Kaymaz (748/1348), Siyer-u A'lami'n-Nübela, I-XXIII, Thk.: Şuayb el-Arnavut vd., Beyrut 1413/1993. ez-Ziriklî, Hayrüddin, el-A'lam Kamûs ve Teracîm, I-VIII, Beyrut 1415/1995. Zorlu, Cem, Abbasîlere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar, Ankara 2001.