İran’da Birinci Pehlevi Dönemi Mimarisinde Fars-Zerdüşt Milliyetçiliği

Yıl 2019, Sayı: 11, 255 - 274, 31.01.2019

Arash Kazemivand Niar

Öz

İslâmiyet’ten sonra İran’da özellikle Selçuklu Türkleriyle birlikte devam eden ve daha da çoğalmaya başlayan mimari ürünler, XIX. yüzyılın
sonlarına kadar gelişimine devam etmiş ve komşu coğrafyalarla özellikle Orta Asya ve Afganistan mimarisiyle iç içe olmuştur. XIX. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren İran’da son yerli monarşi otorite olan Türk Kaçar devletinde güçlü bir şekilde faaliyet göstermeye başlayan Birleşik
Krallık’ın (Britanya) sömürgeci politikaları, İran’ı neredeyse arka bahçesi haline getirmiş, devletin varlığını güçsüz kılmaya başlamıştır. Bu
doğrultuda Hindistan’da Birleşik Krallık tarafından daha önceki yüzyıllarda kurulmuş olan Doğu Hint Şirketi vasıtasıyla 1857 yılında Türk
Babür Devleti de ortadan kaldırılarak Hint-Avrupa sömürgeciliğine yeni alanlar açılmıştır. Bu eksende Avrupa’daki romantik asimilasyoncudışlayıcı
Hint-Avrupa milliyetçiliği, önce Doğu Hint Şirketi ve daha sonra İngiliz Hindistan’ı aracılığıyla XIX. yüzyılda İran’da “meşrutiyet
harekâtı” gibi faaliyetlerle güçlenmiş ve gelişimine devam ederek 1926 yılında Kaçar devletini ortadan kaldırarak bugünkü anlamda İran
ulus-devletinin temelini oluşturmuştur. Yeni kurulmuş olan ulus-devlet sayesinde İngiliz Hindistan’ı ile sıkı ideolojik ve örgütsel bağları
olan Hindistan Zerdüşt Parsîleri’nin o dönemdeki güçlü ekonomik faaliyetlerine özellikle inşaat ihalelerine uygun zemin oluşturulmuştur.
Pehlevi devleti Kaçar dönemine ait mimari yapıların birçoğunu sözde “gericiliği temsil ettiğinden” yıktırarak, İran’ın İslamiyet öncesi mimari
unsurlarına başvurmuş, mimari ürünlerini yeni kurulmuş olan ulus-devletin idelojik süzgecinden geçirerek, Zerdüşt dininin temsili olan
Furuher simgesinden, Ahameniş ve Sâsâni mimarisinin süslerine kadar binaların cephelerini biçimlendirmiştir. Bu biçimlendiriliş veyahut
canlandırmacılık iki farklı tarzda uygulanmıştır: 1. Sasani-Ahameniş mimarisindeki cephe öğelerinin simgesel olarak kullanıldığı binalar. 2.
Sasani-Ahameniş mimarisindeki cephe düzeninin birebir olarak taklit edildiği binalar.

Anahtar Kelimeler

İran, Kaçar, Pehlevi, Zerdüşt, Canlandırmacılık

Persian-Zoroastrian Nationalism in the First Pahlavi Period Architecture

Öz

The geography of Iran throughout the history of humanity has hosted different civilizations with their products and among these, the
architectural products have been the dominant facts. After Islam, especially with the Seljuk Turks, these architectural products continued
to increase in number and develop in terms of form, were interwined with neighboring geographies like Afganistan and Centeral Asia
until the 19th century. Since the second half of the 19th century, initiatives based on the colonial policies of Great Britain began to operate
strongly in the state of Turkic Qajar that was the last native monarchy authority in Iran. These influences of Great Britain had almost taken
Iran under its authority and begun to weaken the state’s power. By the time 1857, the Turkic-Mughal state was abolished by the East
Indian Company (established by Great Britain in India in the previous centuries) and new fields of Indo-European colonialism were opened.
Thereupon Indo-European Nationalism that was the product of European romantic assimilationist mentality, strengthened its authority
first through the East Indian Company and later through British India with activities such as “Constitution Movement” in Iran. So by these
interventions the state of Qajar was overthrown and the modern Iranian nation-state -known as Pahlavi- was established in 1925. The new
nation-state system created suitable groundwork to economical activities and construction bids of the “Zoroastrian Parsis of India” who
had strict ideological and organizational relations with British India. After destroying the majority of the architectural products belonging
to the Qajar era because of –as they say- “representing the obscurantism”, the Pahlavi state reverted to the pre-Islamic architectural
elements of Iran, from the Forouhar symbol of Zoroastrian religion to the exterior appearance of the Achaemenid and Sasanid architectural
products to decorating the facades of buildings by passing them through the ideological filter of the established nation-state. This forming
or revivalism was implemented in two different ways: 1. Buildings where the facade elements of Achaemenid-Sasanid architecture were
used symbolically. 2. Buildings where the facade order of the Achaemenid-Sasanid architecture were imitated exactly.

Kaynakça

• ABRAHAMIAN, Ervand, Tarikh-e Iran-e Modern (Modern İran’ın Tarihi) (Far.), Nashr-e Ney, Tahran 2010.
• ALIZADEH, Mohammad Ali, “Naghsh-e Eghtesadi va Siyasi-e Jame-ye Zartoshtian Dar Tahavvolat-e Doran-e Mashrouteh Ta Pahlavi-e Avval” (Meşrutiyet Devrinden Birinci Pehlevi’ye Kadar Zerdüştlüler Cami’ası’nın İktisâdi ve Siyasi Rolü) (Far.), Pajooheshname-e Tarikh Dergisi, 2. Dönem, S. 6, Tahran 2009, s. 1-23.
• AMINI, Touraj, The Reciprocal Discourses of The Iranian Religious Minorities and The Constitutional Revolution of 1906-1911, (Far.), Ketap Crop Yayınları, Los Angeles 2008.
• ASHIDARI, Jahangir, History of Pahlavi and Zoroastrians (Pehlevi Tarihi ve Zedüştlüler) (Far.), C. 1, Hookht Monthly, Tahran 1976.
• AYRUMLU, Tacülmulük, Khaterat-e Malakeh Tajolmolook Ayramloo (Tacülmulük Ayrumlu Anıları) (Far.), 2. Baskı, Nashr-e Beh Afarin, Tahran 2001.
• BAHROLOLUMI, Hossein, Karname-e Anjoman-e Asar-e Melli Ez Ağâz Ta 2535 Şâhenşâhi 1311 (Başlangıçtan 2535 Şâhenşâhi’ye (yılına) Kadar Milli Eserler Kurulu’nun Karnesi), Selsele Entesharat-e Anjoman-e Asar-e Melli, Tahran 1976.
• BANIMASOUD, Amir, Me’mari-e Mo’aser-e İran (İran Çağdaş Mimarisi), Honar-e Me’mari Yayınları, Tahran 2015.
• BLENCH, R. M, Archaeology and Language: Methods and Issues. A Companion To Archaeology, London 2004.
• BUDIL, Ivo, Arthur Gobineau and Greece. A View of a Man of Letters and Diplomat, Prague Papers on the History of International Relations, Prague 2008.
• COMTE DE GOBINEAU, Arthur, The Inequality of Human Races. GP Putnam’s Sons, 1915. DELDAM, Eskandar, Zendegi’e Por Majera’e Reza Khan (Rıza Han’ın Macera Dolu Yaşamı), Nashr-e Gholfam, Tahran 1992.
• DOWLATABÂDI, Yahya, Hayat-e Yahya (Yahya’nın Hayâtı), 4. cilt, Entesharat-e Attar, Tahran 1983.
• D’SOUZA, D, “Is Racism a Western Idea?” The American Scholar, Vol. 64, No.4, Washington D. C., Autumn 1995, pp. 517-539.
• Ernst Herzfeld and The Development of Near Eastern Studies, 1900-1950. Eds. Ann Clyburn Gunter, Stefan R. Hauser, Brill 2005.
• GHOBADIAN, Vahid, Styles & Concepts in Iranian Contemporary Architecture (İran Çağdaş Mimarisi’nin Üslup ve Kavramları), 3. Baskı, Elm-e Me’mar Yayınları, Tahran 2015. GODARD, A, L’art de l’Iran (Vol. 1). Arthaud 1962.
• GODARD, A, Athar-e Iran 1-2 (Far.), Astan-e Ghods-e Razavi Yayınları, Mashhad 1992.
• GODARD, A, Athar-e Iran 3-4 (Far.), Astan-e Ghods-e Razavi Yayınları, Mashhad 1992.
• HADJI AKBARI, Mojgan, “Vâkâvi-e Naghsh-e Zartoshtian Dar Eghtesâd-e Dore-e Qâjâriye Bâ Tâ’kid Bar Tejaratkhaneha-e Zartoshti” (Zerdüşt Ticaret Şirketleri Önderliğinde Zerdüştlerin Kaçar Dönemi Ekonomisine Etkilerinin İrdelenmesi) (Far.), Tarikh-e Nev Dergisi, S. 11, s. 2-28, 2015.
• HEDAYAT, Mehdigholi, Memories and Dangers (Khaterar va Khatarat) (Hatıralar ve Tehlikeler) (Far.), Zavar Publications, Tahran 1965.
• HEIDARI, Asghar, “Karname-e Arthur Upham Pope, Iran Shenas-e Amrikâ’i” (Amerikalı İranşinas, Arthur Upham Pope’un Karnesi), Panezdah-e Khordad Üç Aylık Dergi, S. 28, Tahran 2011.
• KASRAVI, Ahmad, Tarikh-e Mashrute-e Iran (İran’ın Meşrutiyet Tarihi) (Far.), 15. baskı, Amir Kabir, Tahran 1990.
• KIANI, Mostafa, Me’mari-e Dowre-e Avval-e Pahlavi (Birinci Pehlevi Devri Mimarisi) (Far.), 3. Baskı, Nashr-e Shahr Yayınları, Tahran 2014.
• MALCOLM, J, The History of Persia, From The Most Early Period to The Present Time: Containing an Account of The Religion, Government, Usages and Character of The İnhabitants of That Kingdom, Vol. 1& 2, J. Murray, Oriental Institute Library, Oxford Üniversity, London 1952.
• MAHMOUD, Mahmoud, Tarikh-e Ravabet-e Siyasi-e Iran Va Ingilis (İran İle İngiltere Arasındaki Siyasi İlişkiler Tarihi), 8 cilt, (Far.), Eqbal Yayınları, Tahran 1974.
• MOKHTARI TALEGHANI, Eskandar, Miras-e Me’mari-e Modern-e Iran (İran’ın Modern Mimari Mirası), 2. baskı, Daftar-e Pajouhesh’ha-e Farhangi, Tahran 2017.
• MEHDIZADEH, Sara; HANACHEE, Pirooz, “The Role of Western Archaeologists and Architects in Restoration of Historical Buildings during the Pahlavi Era, Iran (1925-1979)” (Far.), Honar- Ha-Ye-Ziba-Memari-Va-Shahrsazi Dergisi, S. 3, Tahran 2016, s. 5-14.
• PALSETIA, J. S, The Parsis of India: Preservation of Identity in Bombay City, Vol. 17, Brill, Leiden, Boston, Köln 2001.
• RAJABI, Parviz, Me’mari-e Iran Dar Asr-e Pahlavi (Pehlevi Döneminde İran Mimarisi) (Far.), Daneshghah-e Melli-e Iran, Tahran 1976.
• Sabkshenâsi-e Me’mâri-e Iran (İran Mimarisinin Biçembilimi) (Far.), Ed. Mohammad Karim Pirnia, Gholamhossein Me’marian, Nashr-e Soroush-e Danesh, Tahran 2009.
• SHAHBAZI, Abdollah, (2000). “İranoloji, Ari’cilik ve Tarih Yazımı”, (söyleşi), Entekhab Gazetesi, Sayı: 17 ve 21, Nisan 2000 (Farvardin 1379), Tahran 2000.
• SHAHBAZI, Abdollah, Zohoor ve Soghoot-e Saltanat-e Pahlavi: Khaterar-e Arteshbod Fardoust (Pehlevi Saltanatı’nın Ortaya Çıkışı ve Düşüşü: Mareşal Fardoust’un Anıları) (Far.), C. 1, Entesharat-e Ettela’at, Tahran 2008.
• SHAHBAZI, Abdollah, Zohoor ve Soghoot-e Saltanat-e Pahlavi (Pehlevi Saltanatı’nın Ortaya Çıkışı ve Düşüşü) (Far.), C. 2, Entesharat-e Ettela’at, Tahran 2007.
• SÜMER, Faruk. “Kaçarlar”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 24, Türkiye Diyanet Vakfı, 2012, s. 51. The Variegated Plumage: Encounters With Indian Philosophy (A Commemoration Volume in Honour of Pandit Jankinath Kaul ‘Kamal’), Edited by N. B. Patil and Mrinal Kaul Martand, Motilal Banarsidass Publishers, Delhi 2003.
• ZEKA, Yahya, Tarikhche-e Sakhtemanha-e Ark-e Saltanati-e Tehran ve Rahnema-e Kakh-e Golestan (Tahran Erk Saltanat Binalarının Tarihçesi ve Gülistan Köşkü’nün Kılavuzu) (Far.), Milli Encümen Eserleri, Tahran 1970.