Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)

Yıl 2019, Sayı: 28, 81 - 102, 30.06.2019

Nurcan Yazıcı Metin

Öz

Kırklareli iline bağlı Demirköy ilçesinde bulunan Fatih Dökümhanesi’nde

2001 yılında çevre düzenleme ve kurtarma kazıları şeklinde başlatılan çalışmalar

2015 yılında tamamlanmıştır. Yaklaşık on bin metrekarelik bir alanı kaplayan ve

Fatih Dökümhanesi olarak tanınan demir dökümhanesi, iki ayrı kotta yer alan

birimlerden oluşmaktadır. Surlarla çevrili alanda üst kotta, avlu etrafında yaşam

ve hizmet mekanları, alt kotta ise üretimle ilgili donanımlar yer almaktadır. Osmanlı

sanayisini örnekleyen Dökümhane’de yürütülen kazı çalışmaları sonucunda

mekanlar, temel / duvar seviyesinde açığa çıkarılmıştır.

Makalede, Demirköy Fatih Dökümhanesi’nde 2010-2015 yıllarını kapsayan

altı kazı sezonunda ele geçen lüle ve lüle parçalarından tanımlanabilecek ve değerlendirilebilecek

durumda olan örnekler üzerinden bir değerlendirme yapılmaya

çalışılmıştır. Tanımlanan kazı sezonlarında tüm / tam lüle örnekleri yoktur. Ele

alınan 41 parçanın tamamı yaşam ve hizmet mekanları olarak tanımlanan üst kotta

yürütülen kazılarda bulunmuştur.

2010-2015 kazı sezonlarını kapsayan dönemde ele geçen Demirköy lüleleri

beyaz hamurlu bir örnek hariç kırmızı hamurludur. Parçalardaki yanık izlerinden

kullanılmış oldukları anlaşılmaktadır. Form ve süsleme olarak farklı kazılarda benzer örnekler mevcut olmakla birlikte değerlendirilen lüle parçaları arasında birbirinin

tekrarı örnekler yoktur. Lüle parçalarında zengin geometrik desen çeşitliliğinin kullanımı

dikkati çekmektedir. Bitkisel süsleme daha az kullanılmıştır. Bazı örnekler

altın yaldız kullanımı açısından önemlidir. Ayrıca bu lüle parçaları arasında çok

sayıda damgalı örneklerin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu damgalardan bir kısmı

okunabilmiştir. Değerlendirilen örneklerin başkent İstanbul üretimi olabileceği

ve 19. yüzyıla tarihlenebileceği düşünülmektedir. Nitekim işletmenin bu yüzyılda

kapsamlı bir şekilde ihya edildiği bilinmektedir. Başkent İstanbul’a hizmet veren

bir devlet işletmesi olan Demirköy Fatih Dökümhanesi’nde çalışanların kullandığı

lüle örneklerinin İstanbul’dan getirilmiş olması mümkün görünmektedir. Özenli

örnekler olmaları, altın yaldız kullanımı da bu düşünceyi desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Demirköy, Kazı çalışmaları, Dökümhene, Lüleler, Tütün

Excavation of the Demirköy Fatih Foundry Pipe Findings (2010-2015)

Öz

The Fatih Foundry is located in the town of Demirköy in the city of Kırklareli,

and landscaping and salvage excavations in the foundry were initiated in 2001 and

completed in 2015. The iron foundry, known as the Fatih Foundry, covers about ten

thousand square meters, and consists of units situated on two separate elevations.

The higher elevation, surrounded by ramparts, housed life around the yard and

service areas, and the lower elevation had manufacturing hardware. Excavations

on the foundry, which is an example of Ottoman industry, have revealed spaces at

the level of foundation/walls.

This paper examines the examples among the pipe and pipe pieces, still in

identifiable and evaluable condition, obtained during six excavation seasons at

the Demirköy Fatih Foundry between 2010 and 2015. These excavation seasons

have not yielded intact/whole pipe examples. All of the 41 fragments examined

in the paper were recovered during the excavation work on the higher elevation,

which is defined as the living and service space.

Among the Demirköy pipes obtained during the excavation seasons of 2010 to

2015, all, except for a white clay one, are red clay. Burns on the fragments indicate

that they were used. In terms of form and decorations, while different excavations

have revealed analogues, fragments do not repeat each other. There is a striking

richness in geometrical decorations on the fragments. Plant decorations are observed

less frequently. Also, a large number of marked examples were found among the

pipe fragments, with only a part of these markings being legible. It was concluded

that these examples might have been manufactured in capital Istanbul and dated to the 19th century. It is known that the facility was comprehensively revived in this

century. The Demirköy Fatih Foundry was a state-owned business that provided

service for Istanbul, and it seems possible that the pipe examples worked by its

employees were shipped from Istanbul, a notion supported by the meticulously

work on the examples and the use of gilding.

Anahtar Kelimeler

Demirköy, excavation, foundry, pipes, tobacco

Kaynakça

• Ayhan, Gökben, “Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntularının Değerlendirilmesi”, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı: XIX/1, Nisan 2010, s. 1-22.
• Ayhan, Gökben, “Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları”, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri( 14–16 Ekim 2009 Denizli), Pamukkale Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2010, s. 49-57.
• Ayhan, Gökben, “Ayasuluk İç Kalesi Batı Sarnıçları 2010–2011 Yılı Lüle Buluntuları”, XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (19–21 Ekim 2011 Eskişehir), Eskişehir, 2012, Cilt 1, s.93-102.
• Ayhan, Gökben, “Smyrna Antik Kenti Kazıları 2007–2008 Yılı Lüle Buluntuları”, Sanat Tarihi Dergisi, S.18/2, Yıl: 2009, İzmir, 2011, s.1–22.
• Ayhan, Gökben, “19. Yüzyıla Tarihlenen Bir Grup Osmanlı Lülesi”, Kültürel Bellek ve Estetik Yansımalar, Ed.: M. Çeken-S. Sunay, Ankara, 2011, s. 227–241.
• Bakla, Erdinç, Tophane Lüleciliği Osmanlı’nın Tasarımdaki Yaratıcılığı ve Yaşam Keyfi, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, İstanbul, 2007.
• Bakla, Erdinç, “Unutulmuş Bir Halk Sanatı, Lülecilik”, Antika, S. 5, 1985, s. 4-6.
• Bakla, Erdinç, Tophane Lüleciliği, İstanbul, 1993.
• Beliaeva, Svitlana, “Ochakiv’deki Türk Şehrinde Arkeolojik Araştırmalar”, Uluslararası IV. Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4-7 Kasım 1997, Ankara, 1999, s.109-114, 347-352.
• Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Saray Kazısı Lüle Buluntuları”, VIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Sakarya, 2004, s. 108-120.
• Cengiz, Aysun, Edirne Yeni Saray Kazılarında Ele Geçen Lüleler, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2011.
• Ersoy, Bozkurt, Svitlana BELİAEVA, “Özi Kalesi (Ukrayna-Ochakiv) Arkeolojik Çalışmaları”, Uluslararası IV. Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4-7 Kasım 1997, Ankara, 1999, s.263-268.
• Fındık, Ebru Fatma, “Ay Işığında Tütün Seremonisi- Osmanlı Kırsalında Tütün Kullanımının Kanıtları: Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları Lüle ve Nargile Buluntuları”, Cedrus IV, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi, 2016, s. 373-392.
• Hayes, W. John, Excavations at Saraçhane in İstanbul. Vol. 2, The Pottery, Washington, 1992.
• İnanan, Filiz, Derya Şahin, “Arkeopark-Osmanlı Lüleleri Osmanlı’da Tütün Keyfi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 32, 2017, s. 33-54.
• Karaca, E., Alaşehir Kurşunlu Han Kazısında Bulunan Lüleler, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış Lisans Tezi, İzmir, 2009.
• Kocabaş, H., “Tophane Lüleciliği”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı: 5, Ankara, 1963, s.12-13.
• Robinson, R., “Clay Tobacco Pipes From The Kerameikos”, Mitteilungen, Des Deutschen Archaologischen Instituts Athenische Abteilung, Berlin, 1983, s. 265-285.
• Robinson, R., “Tobacco Pipes of Corinth and of the Athenian Agora”, Hesperia, 54, Athens, 1985, s. 149-203.
• Simpson, J., Ottoman Pipes From Zir’in (Tell Jezreel)”, Levant 34, 2002, s.159-172.
• Uysal, Ali Osman, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Seramik Buluntuları”, Akdeniz Çevresindeki Arkeolojik Kazılarda Ele Geçen Geç Antik ve Ortaçağ Seramiği ve Mimari Seramiği, Çanak, BYZAS, 7, Çanakkale 1-3 Haziran 2005, İstanbul, 2007, s. 545-558.
• Yazıcı, Nurcan, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2010 Yılı Çalışmaları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt: 4, Ankara, 2012, s. 331-350.
• Yazıcı, Nurcan, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, Ankara, 2012, s. 369-382.
• Yazıcı, Nurcan, M. Ermiş, A. Tuncer, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2012 Yılı Çalışmaları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt: 3, Ankara, 2013, s. 216-232.
• Yazıcı, Nurcan, M. Ermiş, A. Tuncer, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2013 Yılı Çalışmaları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt: 3, Ankara, 2014, s. 541-560.
• Yazıcı, Nurcan, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2014 Yılı Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, (Yay. Haz. A. Özme), 3. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2016, s.325-344.
• Yazıcı, Nurcan, “Trakya’da Bir Osmanlı Sanayi Tesisi: Kırklareli Demirköy’deki Fatih Dökümhanesi Kazıları”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı: 152, Mayıs- Ağustos, İstanbul, 2016, s. 173-188.
• Yazıcı, Nurcan, M. Ermiş, A. Tuncer, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2015 Yılı Çalışmaları”, 38. Kazı Sonuçları Toplantısı, (Yay. Haz. A. Özme), 3. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2017, s. 495-516.
• Yazıcı, Nurcan, “Demirköy’deki Fatih Dökümhanesi Kazı Çalışmalarında Ulaşılan Sonuçlar (2010-2015)”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri/Proceedings of the XXth International Symposium of the Medieval and Turkish Era Excavations and Art History Researches, (Ed. E. Taş), Cilt: 2, Sakarya, 2017, s. 676-691.
• Yener, A., “Tütün Lüleleri ve Antalya Kaleiçi’nde Bulunan Örnekler”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, S. 119, 2005, s. 94-113. Yılmaz, Zülküf, “Demirköy (Fatih) Dökümhanesi (Kazı, Temizlik ve Çevre Düzenleme Çalışmaları)”, 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Denizli, 22-26 Nisan 2002, Ankara, 2003, s. 29-42.
• Yılmaz, A., Bitlis Kazısı’nda Ortaya Çıkarılan (2004-2008) Tütün Lüleleri, Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2010.