M.Ö. 6-5. Binyıllarda Mezopotamya ve Çevresinde Kültürel Temas ve Etkileşim

Yıl 2014, Cilt: 13 Sayı: 2, 359 - 404, 01.12.2014

İzzet Çıvgın

https://doi.org/10.21547/jss.256821

Öz

Bu makale, tarihöncesinden günümüze uzanan “kolonileşme” hareketi ve bunun kültürel değişmeye etkisini ele almaktadır. Amaç, “Ubeyd’in yayılışı” denen ve karmaşık toplumun gelişini haber veren sosyoekonomik evrimin temel karakteristikleri ile Mezopotamya’nın güneyinden kuzeyine doğru gerçekleşen kültürel yayılmanın işleyişini incelemektir. Arkeologlar, MÖ. 4. binyılda tarihin ilk şehirli-devletli toplumlarına ev sahipliği yapan Uruk (Güney Mezopotamya) maddi kültürünün kuzey ve batı yönünde genişlemesini “Uruk yayılımı” olarak adlandırmışlardır. 6-5. binyıllarda ise, hiyerarşik toplum düzenine doğru önemli adımlar atılmışsa da, kent (ve siyasal örgütlenme tarzı olarak devlet) ortaya çıkmış değildir. Kendinden sonra gelen Uruk’taki duruma benzetilerek “Ubeyd yayılımı” adı verilen bu süreçte de, tabakalı topluma özgü maddi kültür varlıkları yine Güney Mezopotamya’dan (Ubeyd ve komşu yerleşimlerden) kuzeye yayılmıştır. Diğer taraftan bu çalışma, bazı arkeologların (kurumsallaşma eğilimi gösteren siyasal örgütlenmeye işaret ettiğinden) şeflik adını uygun gördüğü bu “devlet-öncesi karmaşık toplum” tipinin Yakın Doğu topraklarına hangi şartlarda yayıldığını ortaya koymayı hedeflemektedir. Uruk yayılımının aksine, Ubeyd kültürel evreninin genişlemesini kolonileşme tezine dayandırmakta zorlanılmaktadır, ancak diğer varsayımlar da (takas; öykünme ya da kültürleşme; teknoloji transferi) olguyu tek başlarına açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Bu sebeple, konuya ilişkin soruların yanıtı aranırken arkeologların önerdiği bütün modelleri tek tek gözden geçirmek gerekmektedir

Anahtar Kelimeler

Ubeyd Yayılımı, Karmaşık Toplum, Takas, Kültürleşme, Kolonileşme, Teknoloji Transferi

Cultural Contacts and Cross-Cultural Interactions in Mesopotamia during the 6th-5th Millennia BC

Öz

The main purpose of this paper is to examine the phenomenon frequently called the “Ubaid expansion” or “Ubaid interaction sphere” in which the material culture of Southern Mesopotamia appears in Upper Mesopotamia and the bordering mountains during the 6thth millennium. The paper will also attempt to explain how did the “Ubaid expansion” contribute to the formation of hierarchical societies in Greater Mesopotamia. Indeed, the biggest weakness of the model of expansion (drawn from the subsequent “Uruk expansion”) is that it ignores multiregional character of the Ubaid interaction sphere and describes the culture contact between south and north Mesopotamia as a core-periphery dichotomy. Uruk expansion was probably an actual colonial phenomenon, but it is difficult to use the same argument to explain the “Ubaid expansion”. Several arguments (exchange, colonization, emulation and technology transfer) have been proposed for the widespread dissemination of Ubaid material culture in Upper Mesopotamia. The present paper proposes to outline and discuss these competing arguments in the hope of contributing to the early complex societies literature and to answer how and why the Ubaid expansion emerged

Anahtar Kelimeler

Ubaid Expansion, Complex Societies, Exchange, Technology Transfer, Acculturation, Colonization

Kaynakça

• Akdeniz, E. (2004). Halaf ve Obeyd Kültürleri Üzerine Bazı Gözlemler ve Pirot Höyüğün Halaf-Obeyd Boyalı Çanak-Çömleği. Anadolu Araştırmaları içinde, XVII/2, 1-48.
• Akkermans, P. M. M. G. & Schwartz, G. M. (2003). The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c. 16 000 – 300 BC). Cambridge: Cambridge University Press.
• Braudel, F. (1996). Uygarlıkların Grameri (çeviren: M. A. Kılıçbay). Ankara: İmge.
• Breniquet, C. (1996). La disparition de la culture de Halaf: Les origines de la culture d’Obeid dans le Nord de la Mésopotamie. Paris : Éditions Recherche sur les Civilisations.
• Carter, R. A. & Philip, G. (2010). Deconstructing the Ubaid. In R. A. Carter & G. Philip (eds.), Beyond the Ubaid: Transformation and integration in the late prehistoric societies of the Middle East (pp. 1–22). Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.
• Crumley, C. L. (1995). Heterarchy and Analysis of Complex Societies. In R. M. Ehrenreich, C. L. Crumley & J. E. Levy (eds.), Heterarchy and the Analysis of Complex Societies (pp. 1-5). Washington: American Anthropological Association.
• Çıvgın, İ. (2012). Avrupa ve Doğu Akdeniz’de Tarihöncesi Kolonileşmeler ve Kültürel Değişme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi içinde, 5 (23), Güz, 126–148.
• Diamond, J. (2002). Tüfek, Mikrop ve Çelik (Çev. Ü. İnce). Ankara: TÜBİTAK. Erarslan, A. ve Aktuğ Kolay, İ. (2005). Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nin Kentleşme Sürecinin Öncü Kent Dönemi’nin Ubaid ve Uruk
• Evreleri (M.Ö. 5000–3100). İTÜ Sosyal Bilimler Dergisi içinde, 2 (1), Aralık, 80–86.
• Gauvin, L. (2002). “La théorie des contacts appliquée à l’archéologie : La culture d’Uruk en Syrio-Anatolie au IVe millénaire av. J.-C.”. Yayımlanmamış bitirme tezi, Université Laval – Faculté des Lettres – Département d’histoire.
• Harmankaya, S. (2013). Mezopotamya’nın Tarih (Yazı) Öncesi Dönemleri. In K. Köroğlu (ed.), Eski Mezopotamya ve Mısır Tarihi (pp. 2-19). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi.
• Hartog, F. (2000). Tarih, Başkalık, Zamansallık (Çev. L. Yılmaz). Ankara: Dost Kitabevi.
• Jasim, S. A. (1981). Excavation at Tell Abada, Iraq. Paléorient, 7 (2), 101-104. Konyar, E. (t.y.). Mezopotamya Tarihi. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, http://alms.auzef.org/FileUploads/Src/cca7f4db-d64b-4e6a-bb8d- 88cf711a557a/tarih_sinif1_eski_mezopotamya.pdf
• Lévi-Strauss, C. (1995). Irk, Tarih ve Kültür (Çevirenler: H. Bayrı, R. Erdem, A. Oyacıoğlu ve I. Ergüden). Ankara: Metis Yayıncılık.
• Lawler, A. (2012). Uncovering Civilization’s Roots. Science, 335 (6070), 17 February, 790-793.
• McMahon, A. (2005). From Sedentism to States, 10000 - 3000 BCE. In D. C. Snell (ed.), A Companion to the Ancient Near East (pp. 20-33). Oxford: Blackwell Publishing Ltd.
• Özbal, R. (2010a). A Comparative Look at Halaf and Ubaid Social Complexity and the Tell Kurdu Case. Tüba-Ar, 13, 39-59.
• Özbal, R. (2010b). The Emergence of Ubaid Styles at Tell Kurdu: A Local perspective. In R. A. Carter & G. Philip (eds.), Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late Prehistoric societies of the Middle East (pp. 293-309). Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.
• Parker, B. J. (2011). Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi (YDAAP/UTARP): Kenan Tepe’de On Yıllık Araştırmalara Kısaca Bir Bakış. In Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilısu and Carchemish Dam Reservoirs 2000–2008, Ankara: Middle East Technical University. In press, http://arcserver.usc.edu/reports/reports/Parker_Kenan_Tepe_2000_200 8.pdf
• Parlıtı, U. (2011). “Mezopotamya’da Halaf Seramikleri ve Önasya’da Yayılım Alanlarının İncelenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Çukurova Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Adana.
• Peasnall, B. & Rothman, M. S. (2003). One of Iraq’s Earliest Towns: Excavating Tepe Gawra in the Archives of the University of Pennsylvania Museum. Expedition, 45 (3), Winter, 34-39.
• Rothman, M. S. (2002). Tepe Gawra: The Evolution of a Small, Prehistoric center in Northern Iraq. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
• Service, E. R. (1962). Primitive Social Organization: An Evolutionary Perspective. New York: Random House.
• Stein, G. J. (1994). Economy, Ritual, and Power in Ubaid Mesopotamia. In G. J.
• Stein & M. S. Rothman (eds.), Chiefdoms and Early States in the Near East: The Organizational Dynamics of Complexity (pp. 35-46). Madison: Prehistory Press.
• Stein, G. J. (1996). Producers, Patrons, and Prestige: Craft Specialists and Emergent Elites in Mesopotamia from 5500-3100 BC. In B. Wailes (ed.), Craft Specialization and Social Evolution: In Memory of V. Gordon Childe (pp. 25-38). Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology & Anthropology.
• Stein, G. J. (1998). Heterogeneity, Power, and Political Economy: Some Current Research Issues in the Archaeology of Old World Complex Societies. Journal of Archaeological Research, 6 (1), 1-44.
• Stein, G. J. (1999a). Material Culture and Social Identity: the Evidence for a 4th Millennium BC Mesopotamian Uruk Colony at Hacinebi, Turkey. Paléorient, 25 (1), 11-22.
• Stein, G. J. (1999b). Rethinking World-Systems: Diasporas, Colonies and Interaction in Uruk Mesopotamia. Tucson: The University of Arizona Press.
• Stein, G. J. (2001). Indigenous Social Complexity at Hacınebi (Turkey) and the Organization of Uruk Colonial Contact. In M. Rothman (ed.), Uruk Mesopotamia & Its Neighbors: Cross-Cultural Interactions in the Era of State Formation (pp. 265-305), Santa Fe: School of American Research Press.
• Stein, G. J. (2005). Introduction: The Comparative Archaeology of Colonial Encounters. In G. J. Stein (ed.), The Archaeology of Colonial Encounters: Comparative Perspectives (pp. 3-32), Santa Fe: SAR Press.
• Stein, G. J. (2010). Local Identities and Interaction Spheres: Modeling Regional Variation in the Ubaid Horizon. In R. A. Carter & G. Philip (eds.), Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East (pp. 23-44). Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.
• Stein, G. J. (2012). The Development of Indigenous Social Complexity in Late Chalcolithic Upper Mesopotamia in the 5th-4 th Millennia BC – An Initial Assessment. Origini, 43, 125-151.
• Stein, G. J. & Özbal, R. (2007). A Tale of Two Oikumenai: Variation in the Expansionary Dynamics of ‘Ubaid and Uruk Mesopotamia. In E. C. Stone (ed.), Settlement and Society: Essays Dedicated to Robert McCormick Adams (329-342). Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology.
• Van de Mieroop, M. (2006). Antik Yakındoğu’nun Tarihi (Çev.: S. Gül). Ankara: Dost Kitabevi.