Cumhuriyet Döneminde Adıyaman ve Besni’de Trahom (1925-1975)

Yıl 2017, Cilt: 16 Sayı: 2, 461 - 489, 27.04.2017

Hamdi Doğan

https://doi.org/10.21547/jss.292366

Öz

Trahom Hastalığı, göz kapaklarının altında oluşan kabarıklarla
ortaya çıkan kirpiklerin içeriye doğru bükülerek korneada damarlaşma ve yaralar
oluşmasına neden olan bulaşıcı bir hastalıktır. Zamanında teşhis ve tedavi
edilmediği takdirde körlükle sonuçlanabilmekteydi. Türkiye’de kataraktan sonra
ikinci sıklıkta görülen bir körlük nedeni olmuştur. Susuz yaşam ve çevre
şartları hastalığın yayılmasını kolaylaştırdığı için kırsal alanlarda daha çok
görülmüştür. Gerek Osmanlı Devletinin son yüzyılında gerekse Cumhuriyetin ilk
yıllarında ülkenin doğu ve güney-doğusundaki birçok şehir, kaza ve köyler
trahomun doğurduğu sonuçlardan olumsuz biçimde etkilenmiş, özellikle Adıyaman,
Besni, Gaziantep, Malatya, Kilis ve Urfa gibi yerleşim birimlerinde bu hastalık
yaygın bir şekilde görülmüştür. O kadarki Adıyaman için “körler memleketi”
denmesi yanında, Kilis’te de “körler çarşısı” denen bir yer bulunmaktadır.

Ülke genelinde Trahoma karşı 1925 yılından itibaren sistemli,
programlı ve özveriye dayanan bir mücadele başlatılmıştır. Başlangıçta Adıyaman
ve Malatya’da açılan trahom hastaneleri, daha sonra trahomun etkilediği diğer
vilayetlerde de açılmıştır. Ayrıca bu hastanelerin dışında dispanserler, seyyar
teşkilatlar ile köy tedavi evleri de oluşturulmuştur. Hastalığın yaygın olduğu
yerlerde her yıl taramalar yapılmış, tespit edilen trahomlu hastalar tedavi
altına alınmıştır. Okullarda da benzer çalışmalar yürütülmüştür. Yine bu
yörelerde trahomlu çocuklar için ayrı okullar dahi açılmıştır.

Hastalığın en fazla etkilediği yerlerden olan Adıyaman ve Besni’de
de trahomlu hasta sayısı, trahoma karşı yapılan mücadeleler ile halkın bundan
nasıl etkilendiği gibi hususlar, bu çalışmada tespit edilmiştir. Cumhuriyet
Arşivi yanında, kaynak olarak döneme ait yerel ve ulusal basın taranmış,
buradaki bilgiler değerlendirilmiştir. Ayrıca konu ile ilgili rapor, hatıra ve
diğer bilimsel araştırmalardan da faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Trahom, Adıyaman, Besni, Salgın, Körlük

Trachoma in Adıyaman and Besni in the Republican Era (1925-1975)

Öz

Abstract

Traumatic Disease is a contagious
disease that causes blindness. It has been the cause of blindness seen in
Turkey after cataracts. Anhydrous living conditions and environmental
conditions are more common in rural areas as it facilitates the spread of the
disease. Many cities in the eastern and southeastern parts of the country have
been adversely affected both in the last century of the Ottoman Empire and in
the first years of the Republic and in the settlements such as Adıyaman, Besni,
Gaziantep, Malatya, Kilis and Urfa. As far as Adıyaman, "hometown of the
blind" used expressions such as "bazaar of blinds" in Kilis.

Since 1925 against Trahoma
throughout the country, a systematic, programmed and self-sacrificing struggle
has been initiated. Initially, traumatic hospitals opened in Adıyaman and
Malatya were opened in other provinces where trahoma affected them. In addition
to the opened hospitals, dispensaries, mobile organizations and village
treatment houses were also established. Patients with traumatized patients who
have been scanned every year where the disease is common have been treated.
Even separate schools have been opened for children with traumatic work carried
out in similar schools.

In Adıyaman and Besni, where the
disease is most affected, the number of patients with traumas, the challenges
against traumas, and how people are affected by it have been tried to be
determined in this study. The local and national press reports of the turnover
were sourced and the information on these was assessed. In addition, reports on
the subject, memorabilia and other scientific research have benefited.

Anahtar Kelimeler

Trachoma, Adıyaman, Besni, Epidemic, Blindness

Kaynakça

• BCA,030.10.177.220.9.
• BCA, 490.01.1464.3.2.
• Altay, Sadet, “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (1924-1938)”, CTAD, Yıl.12, Sayı. 23 (Bahar 2016), s. 161-204.
• Ayberk, Nuri Fehmi “Türkiye Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım”, İstanbul Göz Kliniği Bülteni, No. 10, (Ekim 1961), s. 127-134.
• ______________, “Türkiye’de Trahom Problemi ve Savaşı”, Göz Kliniği, No:2, (Mart-Nisan 1948), s. 19-27.
• ______________, Trahom Mücadele Kılavuzu, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1937.
• ______________, Türkiye’de Trahom Mücadelesi, Kader Basımevi, İstanbul 1936.
• Gürsel, Ali “Atatürk Dönemi Sağlık Politikaları ve Uygulamaları”, Asia Minor Studies- International Journal of Social Sciences, C.II, S.III, (Ocak 2014), s.1-11.
• Hot, İnci “Ülkemizde Trahomla Mücadele”, Türkiye Klinikleri, Cilt. XI, Sayı. I, (Şubat 2003), s. 22-28.
• Hüsnü, Vefik İkinci Milli Türk Tıp Kongresi Türkiye Trahom Coğrafyası, Kader Matbaası, Ankara 1927.
• Işık, Mahmut “Türkiye de Trahom ve Trahom Mücadelesi”, Sağlık Dergisi, Cilt. XL, Sayı. 1-2,(Ocak- Şubat 1966), s. 66-87.
• Keskinbora, H. Kadircan Atatürk Döneminde Trahomla Mücadele Tarihçesine Bakış.” Atatürk Dönemi Sağlık Kongresi (1920-1938) Bildiriler, Edt. Mustafa Mutluer-Ercan Akçiçek, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 2009, s. 413-422.
• Kozludere, Hüseyin Adıyaman Basınına Göre Adıyaman’ın Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Yapısı (1954-1968), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde 2011.
• Osman, Mazhar Sıhhat Almanakı, Kader Matbaası, İstanbul 1933.
• Ömer, Kâşif, Trahomoloji ve Bazı Mühim Munzamma Hastalıkları, Doğruöz Matbaası, Mersin 1934.
• Özer, Sevilay “Türkiye’de Trahomla Mücadele (1925-1945)”,Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi Sayı. 54, Bahar 2014, s. 121-152.
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1973.
• Şaşmaz, Hasan Çağrı-Musa Şaşmaz, “Osmanlı İmparatorluğu ile Cumhuriyet Döneminde Adıyaman’ın İdari Taksimatı”, Adıyaman Tarihi ve Kültürü Üzerine, Editör Hamdi Doğan, Kömen Yayınları, Konya 2012, s. 9-97.
• Şaşmaz, Musa. Türkiye’nin İdari Taksimatı (1920-2013), Cilt 11, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• Tarhan, Ertuğrul “Trahomun Memleketimizdeki Durumuna Bir Bakış”, Sağlık Dergisi, C. XXXIX, Sayı 1-2, (Ocak-Şubat 1967), s. 67-68.
• TBMM, 3. Dönem, Cilt. 26, 125. Birleşim, 12.07.1972.
• Temel, Mehmet, Atatürk Döneminde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele, Nehir Yayınları, İstanbul 2008
• Thygeson, Phillps, Trahom Atlası, (çev. Mahmut Işık), Çam Matbaası, Ankara 1973.
• Türkiye Cumhuriyeti Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, 28 Teşrinievvel 1927 Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül 1, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı, Matbuat Umum Müdürlüğü 1929-1930, İstanbul Devlet Matbaası 1930.
• Yanıkdağ, Yücel Millete Deva Olmak Osmanlı Savaş Esirleri, Tıp Ve Milliyetçilik, 1914-1939, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• Akşam
• Cumhuriyet
• Demokrat Adıyaman
• Fırat
• Hakimiyet-i Milliye
• Ulus
• Yeşil Adıyaman