The Possibility of Rational Knowing the Existence of God according to Mâtürîdî

Yıl 2019, Cilt: 17 Sayı: 1, 300 - 301, 30.06.2019

Fatma Aygün

Öz

The issue of the possibility of rational knowing the existence of God has been always one of the most important philosophical and theological matters of debate through the history. This issue was handled by Mâtürîdî (333/944) who is the most powerful figure in Ebû Hanîfe School and has the biggest share in the establishment of Followers of Sunnah kalam. Mâtürîdî, who put the principle of "Things have reality" into the basis of the thinking system, says that the created universe on the basis of "eternal and created things" difference (Allah-universe) signifies Allah (the Eternal) who is the Creator of universe, and this signification does not mean that these two different things are ontologically equal, and Mâtürîdî sublates the created features in Allah.  Mâtürîdî who used the method of "istidlâl bi'ş-şâhid ale'l-gâib (reaching the knowledge of the unseen by deducting from the seen)" stated that the possibility of metaphysical information is inferred by mind, and he also thought that a relation might be established between the seen and the unseen due to a provision in the seen.  He reached the idea of "first creator" from the idea of "things are created" (the created) which needs a "creation reason", and he also stated that all things, including even the bad things  (malignity), come up for the appearance of a "hidden cause". Mâtürîdî, who says that Allah is excluded from all kinds of deficiency and qualified with perfection, argues for that some positive qualities used for human may also be used for Allah without any figurative expression.  With reference to the idea that the human is a cognizant (rational) creature, Mâtürîdî argues that he has reasonable and fair reasons for believing in a Creator; and he also uses the evidences such as creation what he called as "hadesü'l-ayân (known case)", "aim and law" that he uses with reason and measure, and “disposition" (skills coming with creation) that he links with the term nature. By this way, we reached an idea in which the disposition evidence, which comes from cosmological, and teleological ideas and the nature of human that also takes place in the thinking system of Mâtürîdî, accounts for a more reasonable and successful explanation than the agnostic and atheistic explanations for the interpretation of the meaning of universe and life as a whole

Anahtar Kelimeler

Kalâm, al-Mâtürîdî, Understanding of being and knowledge, The possibility of rational knowing the existence of God Argument of al-Hudûs (creation), Argument of al-Gaye (finality) and en- Nizâm (Cosmos), Argument of al-Fitrah (disposition)

Mâtürîdî’ye Göre Allah’ın Varlığını Aklen Bilmenin İmkânı

Öz

Allah'ın varlığını aklen bilmenin imkânı meselesi tarih boyunca felsefî ve teolojik tartışmaların en önemli konularından birisi olmuştur. Bu mesele Ebû Hanîfe geleneğinin en güçlü siması ve Ehl-i Sünnet kelâmının kuruluşunda en büyük paya sahip olan Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî (ö. 333/944) tarafından da ele alınmıştır. "Eşyanın gerçekliği vardır" şeklindeki ilkeyi düşünce sisteminin temeline yerleştiren Mâtürîdî, “kadîm-hâdis varlık” (Allah-âlem) ayrımına dayanmış ve “hâdis âlemin” yaratıcısı olan Allah’a (kadîme) delâlet ettiğinden bahsetmiştir. Bu delâletin iki farklı alanı ontolojik olarak eşitleme anlamına gelmediğinden söz eden Mâtürîdî, hudûsa delâlet eden özellikleri Allah'tan olumsuzlamıştır. O, "istidlâl bi'ş-şâhid ale'l-gâib" yöntemini kullanmış, metafizik bilginin imkânının aklın istidlâlinden geçtiğini belirterek şahitteki bir hüküm sebebiyle şâhid ile gâib arasında ilişki kurulabileceğini düşünmüştür. Nesnelerin sonradanlığının (hudûs) gerektirdiği "bir fâil neden" düşüncesinden "bir ilk fail" düşüncesine ulaşan Mâtürîdî, kötülük (şer) olarak gördüğümüz şeyler dâhil evrende var olan tüm şeylerin "hikmet"in bir tezahürü olarak ortaya çıktığından bahsetmiştir. Allah'ın her türlü eksiklikten münezzeh ve her türlü kemâlle muttasıf bir varlık olduğunu belirten Mâtürîdî, insanlar için kullanılabilen birtakım pozitif niteliklerin mecaza başvurmadan, benzeşmeye yol açmadan Allah için de kullanılabileceğini savunmuştur. Mâtürîdî, insanın bilen (rasyonel) bir varlık oluşundan hareketle Yaratıcı'nın varlığına inanmasının haklı ve mâkul sebeplere dayandığına dikkat çekmiş, hadesü'l-ayân dediği "hudûs" delilini, hikmet ve tedbîr kavramlarını kullandığı "gâye ve nizâm" delilini, hilkat terimiyle ilişkilendirdiği "fıtrat" (yaratılıştan doğruyu bulmaya elverişli kabiliyetler) delilini kullanmıştır. İşte biz, Mâtürîdî'nin Allah’ın varlığını aklen bilmeye ilişkin görüşlerini merkeze aldığımız bu çalışmamızda; “bir bütün olarak evrenin ve hayatın anlamını, değerini yorumlamada -Mâtürîdî'nin düşünce sisteminde de yer alan- kozmolojik, teleolojik ve insan yapısından hareket eden fıtrat delillerinin agnostik ve ateistik izahlardan daha makûl ve daha başarılı bir açıklama” getirdiği sonucuna ulaştık.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdî, Varlık ve Bilgi Anlayışı, Allah’ın Varlığını Aklen Bilmenin İmkânı, Hudûs Delili, Gâye ve Nizâm Delili, Fıtrat Delili

Kaynakça

• Abdülmün’im el-Hifnî, Mu’cemü mustalahâti’s-sûfiyye, Beyrut: Dârü'l-Mesire, 1400/1980. Abdülfettah Abdullah Bereke, “Hakîm et-Tirmizî”, DİA, İstanbul 1997, XV, 196-199. Abrahamov, Binyamin, İslamic Theology Traditionalism and Rationalism, Edinburg: Edinburg University Press, 1988. ------, “Bi-Lâ Keyfe Doktrini ve İslâm Kelâmındaki Temelleri”, (çev. Orhan Ş. Koloğlu), UÜİFD, XI, Sayı: 2, 2002, s. 213-226. ------, “İbn Taymiyya on the Agreement of Reason with Tradition”, The Muslim World, Vol. LXXXII, No: 3-4, July-October 1992. Acar , Rahim, Teolojik Dilin Husûsiyeti ve Ateist Argümanların Sınırı, İstanbul, 2013. ------, "Büyük Patlama Teorisi Kelâm Kozmoloji Argümanını Destekler Mi?", Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, sayı: 14, s. 89-109. ------, Akıl ve İnanç: Din Felsefesine Giriş, (haz. Michael Peterson, William Hasker, Bruce Reichenbach, David Basinger, (çev. Rahim Acar), İstanbul: Küre Yayınları, 2006. Açıkel, Yusuf, " “Nefsini Bilen Rabb’ini Bilir” Hadis mi?, Kelâm-ı Kibar mı?", Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, sayı: 5, s. 173200. Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî (241/855), elMüsned, İstanbul,1413/1992. ------, er-Red ‘ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye (Aka’idü’s-selef içinde, neşr. Ali Sâmî Neşşâr-Ammâr Tâlibî), İskenderiye: Münşeatü’l-Me’ârif, 1971. Afif Abdülfettah Tabbâra, Ruhü'd-dini'l-İslâmî, 8. bsk., y.y. , 1966. Afîfî, Ebu’l-Alâ, Tasavvuf :İslâm’da Manevî Hayat, (terc. Ekrem Demirli-Abdullah Kara), İstanbul 1996. Ahmed Emîn, Zuhrü’l-İslâm, 3. bsk., Kahire: Mektebetü’n-Nehdeti’l-Mısriyye,1964, I-VI, Kahire IV, 156. Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Sözlüğü, Ankara, 1979. Akçay, Mustafa, “İmanın Oluşumunda Fıtratın Rolü”, S. Ü. İ. F. D., 1996, sayı: 1, s. 273-294. Ahmet Hamdi Akseki, İslâm: fıtrî, tabiî ve umumî bir dindir, 2. bsk., İstanbul: İrfan Yay., 1966. Aliyyü’l-Kârî, Ebü'l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed (1014/1606), Şerhu’lFıkhı’l-Ekber, (terc. Hüseyin S. Doğan, neşr. Abidin Sönmez, Ömer Dönmez), İstanbul, t.y.. Alper, Hülya, İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2009. ------, Bir Kelam Problemi Olarak İmanın Psikolojik Yapısı, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002. Alper, Ömer Mahir, İslam Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din ilişkisi: Kindi, Farabi, İbn Sina Örneği, İstanbul : Ayışığı Kitapları, 2000. Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara, 1986. Altıntaş, Ramazan, İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl, İstanbul: Pınar Yay., 2003. Âlûsî, Ebü's-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd (1270/1854), Rûhu'lmeânî fî tefsîri'l-Kur'âni'l-'azîm ve's-seb'i'l-mesânî, Beyrut, t.y., XXVI, XXI. Âlûsî, Ebü'l-Meali Cemaleddin Mahmûd Şükri b. Abdullah b. Mahmûd (1342/1924), Bulugü'l-ereb fî ma'rifeti ahvâli'l-Arab, tsh. Muhammed Behcet Eseri, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, II, t.y.. Alousi, Husam Muhieldin, The Problem of Creation in Thought: Qur’an, Hadith, Commentaries and Kalâm, The National Printing and Publishing Co., Cambridge 1965. Amir en-Neccâr, et-Turukü's-sufiyye fî Mısr: neş'etuha ve nazmuha ve revaduha, Kahire: Dârü’l-Maârif, 1983. Ardoğan, Recep, Recep Ardogan, Nazarîlik-Zarûrîlik ve Vaciplik Açısından Marifetullah,basılmamış yüksek lisans tezi, Ankara, 2000. ------, “Kelâmcılara Göre Allah’a İmanda Akıl Yürütmenin Değeri”, CÜİFD, cilt: VIII/1, Sivas, 2004. ------, “Kelâmcılara Göre Zarurîlik ya da Nazarîlik Yönüyle Marifetullah”, Marife, Yıl: 5, sayı: 1 (Konya 2005). ------, “Kelâmî Açıdan Îmanın Mahiyeti ve Din Özgürlüğünün Muhtevası”, Diyanet İlmi Dergi, (Ocak-Subat-Mart 2005), 41, sayı: 1. ------, “Taklîdî İmanın Geçerliliği”, AÜİFD, 50:2 (2009). Arıcan, M. Kazım, “Kant’ın Kötülük Anlayışı ve Teodise Eleştirisi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Dergisi, Cilt: X/2, 2006, s. 227. ------, Dinî Tekelcilik, Eski Yeni Yay., Ankara 2013. Aristoteles (322), The works of Aristotle: Metaphysica, (çev. W. D. Ross), 2nd ed., Oxford: Clarendon Press, 1954, IV. ------, Metafizik, (terc. Ahmet Arslan), Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 1985. ------, Metafizik II, (terc. Ahmet Arslan), Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 1985. Aslan, Adnan, Tanrı’nın Varlığına Dair Argümanlar, İstanbul: İSAM Yayınları, 2006. Atay, Hüseyin, “Bilgi Teorisi (İlmin İmkanı)”, AÜİFD, 1987, XXIX. Ay, Mahmut, “Kelâm’da Akıl İman İlişkisi: Temel Teolojik Yaklaşımlar”, AÜİFD, 52:1(2011). Aydın, Hüseyin, Muhâsibî’nin Tasavvuf Felsefesi, Ankara 1976. ------, Ebü'l-Hasan el-Eş'arî'de Nazar ve İstidlâl, Malatya: Nehir Yayınevi, 2003. Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987. ------, Kant’ta ve Çağdaş İngiliz Felsefesinde Alah-Ahlâk İlişkisi, Ankara: Umran Yayınları, 1981. ------, “Allah’ın Varlığına İnanmanın Aklîliği”, İslâmî Araştırmalar, sayı: 2, Ankara 1986, s. 12-21. ------, “Kur’an ve İlmî Zihniyet”, İslâm üzerine Düşünceler, Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı Yay., 1984. ------, “İkbal‟e Göre Dini Tecrübe”, İslam Felsefesi Yazıları, İstanbul: Ufuk Yay., 2000. Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci: Mutezilenin Oluşumu ve Ebu’l-Huzeyl Allaf, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2001. Ayer, A. J., Dil, Doğruluk ve Mantık, (çev. V. Hacıkadiroğlu), İstanbul: Metis Yay., 1998. Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b.Musa el-Hanefi Ayni (855/1451), Umdetü’l-kârî şerhi Sahihi'l-Buhari, Kahire: İdaretü’t-Tıbaati’lMüniriyye, t.y., IV. c.’de VII, VIII. Bacon, Francis, The New Organon, İndianapolis, 1960. Bağdâdî, Abdülkâhir Ebû MansûrAbdülkâhir b. Tâhir et-Temîmî (429/1037-38), elFark beyne’l-fırak,(thk. Muhammed Zahid b. el-Hasan b. Ali Zahid el-Kevseri), y.y., 1948. ------, Usûli’d-Dîn, 1. baskı, İstanbul: Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi, 1928. Bağdâdî İbn Sivâr, Ebu Tahir Ahmed b. Ali b. Ubeydillah (496/1103), Makâle fî enne delîle Yahyâ en-Nahvî'alâ hadesi’l-'âlemevlâ bi'l-kabûl min delîli'l-mütekellimîn aslen (Abdurrahman Bedevî, el-Eflâtûniyyetü'l-muhdese ‘inde’l-‘Arab içinde), Kahire, 1977. Bakıllânî, Kâdî Ebu Bekr b. Tayyib (403/1013), Kitâbu’t-Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’ddelâil, (nşr. İmadüddin Ahmed Haydar), 1. bsk., 1987/1407, Beyrut-Lübnan. ------, el-İnsâf fîmâ yecibü i’tikâduh velâ yecûzü’l-cehlü bih, (nşr. İmadüddin Ahmed Haydar), 1986, Beyrut. Barnhart, J. E.,Religion And The Challenge Of Philosofy, New Jarsey 1972. Barrett, Justin L.ve Richert, Rebekah A.,“Anthropomorphism or Preparedness? Exploring Children’s God Concepts”, Review of Religious Research, Vol: 44 No: 3, March. Bebek, Adil, Mâtürîdî’de Günah Problemi, İstanbul: Rağbet Yayınları 1998. Behe, Michael J., Darwin’s Black Box: The Biochemical Challenge to Evolution, New York Free Press, 2006. ------, Darwin’in Kara Kutusu, (çev. Burcu Çekmece), İstanbul: Aksoy Yay., 1998. Behe, Michael J.-Dembski, William A.-Meyer, Stephen C., Science and Evidence for Design in the Universe, Ignatius Press, San Francisco 2002. Bel-Kâsım b. Hasan el-Gâlî, Ebû Mansur el-Matüridî: hayatuhu ve arauhü’l-akidiyye, Tunus: Dârü’t-Türkî, 1989. Benford, Gregory, “Leaping the Abyss: Stephen Hawking on Black Holes, Unified Field Theory and Marilyn Monroe.”, Reason, 4.02 (Nisan 2002): 29. Bergson, Henri, Ahlâk ile Dinin İki Kaynağı, (çev. M. Karasan), Ankara 1949. Beyâzîzâde Ahmeh Efendi (1098/1687), İşârâtü’l-merâm min İbârâti’l-İmâm, (nşr. Yûsuf Abdürrrezzâk), Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî 1368/1949. ------, Usûlü’l-münîfe li’l-İmam Ebî Hanîfe, (nşr. ve terc. İlyas Çelebi), İstanbul 1996/1416. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (458/1066), Esmâ ve’s-Sıfât, Beyrut : Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984. ------, el-İ’tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd, (nşr. Seyyid Cemil), Beyrut: Dârü'lKitâbi'l-Arabi, 1988. ------, el-Câmi' li-Şuabi'l-iman, (thk. Abdülali Abdülhamid Hamid), Riyad: Mektebetü Rüşd, 2003, I. ------, es-Sünenü'l-kebir Sünen, (thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki), Kahire: Merkezu Hecr li’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye, 2011/1432, X, XIX. Bilgin, Beyza, İslâm ve Çocuk, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 1997. Bloom, Paul, “The Moral Life of Babies”, The New York Times Times, 5 May 2010. Blumenfeld, David, “Leibniz’s Ontological and Cosmological Arguments”, The Cambridge Companion to Leibniz, ed. Nicholas Jolley, Cambridge University Press, Cambridge 1995. Bolay, Süleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Ankara, 1996. ------, Aristo Metafıziği İle Gazzâlî Metafıziğinin Karşılaştırılması, Ankara, 1993. Bovet, Pierre, Din Duygusu ve Çocuk Psikolojisi, (çev. S. Odabaş) Ankara, 1958. Brightman, Edgar Sheffield, “Agnosticism”, An Encyclopedia of Religion, (ed: Vergilius Ferm), New York: Philosophical Library, 1954. Brockelmann, Carl, History of the İslamic Peoples, London, 1952. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil (256/870), el-Câmi’u’s-sahîh, İstanbul, 1413/1992. Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, (terc. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli), İstanbul, 2000. ------, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, (çev. İbrahim Akbaba), İstanbul, 2000.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb (255/869), Kitâbü’l-Hayevân, (neşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), 3. bsk., I-VII, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’lArabi 1388/1969. ------, el-Osmaniyye, (thk. Abdusselam Muhammed Harun), y.y.: Dârü'l-Kitâbi'lArabi,1955. ------, Kitâbü’d-Delâil ve’l-itibar ale’l-halk ve’t-tedbîr, Beyrut, 1988. ------, “el-Meâş ve’l-Meâd”, Resailü'l-Cahiz, (thk. Muhammed Harun Abdüsselam), Kahire, 1979. Calvin, John, İnstitutes of the Christian Religion, (ed. John T. McNeill, trc. Ford Lewis Battles), 7. bsk, Philadelphia: The Westminsters Press, 1975, I. Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Rehber Yayınları, 1997. Ceric Mustafa, Roots of Synthetic Theology in Islam, Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization 1995. Cevad Ali, el-Mufassal fî târîhî’l-Arab kable’l-islâm, Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 1980, V. Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad (400/1009), es-Sıhah tacü’l-luga ve sıhahi’lArabiyye = Tacü’l-luga = Sıhahü’l-luga = es-Sıhah fi’l-luga, Cevheri, (thk. Ahmed Abdülgafur Attar), 4. bsk., Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 1990. Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, 5. baskı, İstanbul, 2002. Chisholm, Roderick, Theory of Knowledge, New Jersey: Prentice-Hall, 1977. Clifford, William K., “The Ethics of Belief”, Philosophy of Religion: An Anthology, (Edited by Charles Talıaferro and Paul J. Grıffıths), Blackwell Publishing, Malden, 2003. Collins, Francis, The Language of God, Free Press, New York, 2006. Craig, William Lane, The Cosmological Argument from Plato to Leibniz, London: The Macmillan Co., 1980. ------, The Kalâm Cosmological Argument, Broadway: Wipf and Stock Publishers, 2000. Crick, Francis, The Astonishing Hypothesis: The Sicientific Search fort he Soul, New York: Scribner, 1994. Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf (816/1413), etTa’rifât, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985. Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf (478/1085), el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye, Beyrut 2003. ------, Kitâbü'l-İrşad ilâ kavâtıi’l-edilleti fi usûli’l-i’tikad,(thk. Esad Temim), Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiye, 1985. ------, eş-Şâmil fî Usûli’d-dîn, (neşr: Ali Sâmî Neşşâr ve diğerleri), İskenderiye 1969. Çağatay, Neşet,İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara, 1982. Çağatay, Neşet – A. Çubukçu, İbrahim, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1990. Çelebi, İlyas, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar, İstanbul: Rağbet Yayınları 2002. ------, İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri, (Beyazîzâde, çev. İlyas Çelebi), M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. bsk., İstanbul, 2000. ------, “Zühd ve Kuruluş Dönemlerinde Kelâm-Tasavvuf İlişkisi”, Kelâm Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Meseleleri Koordinasyonu Toplantısı II, İstanbul: İFAV Yay., 1998. ------, “Hüsün ve Kubuh”, DİA,İstanbul, 1999, XIX, 59-63. ------, “Mu’tezile”, DİA,İstanbul, 2006, XXXI, 391-401. Çınar, Aliye Tanrı Yanılgısı Üzerine, İstanbul: Profil Yayıncılık, 2009. ------, Rasyonel Teoloji, İstanbul: Düşünce Yayınları, 2008. Çevik, Mustafa, David Hume ve Din Felsefesi, İstanbul: Dergah Yay., 2006. Çubukçu, İbrahim Agah., İslam Düşüncesi Hakkında Araştırmalar, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1972. ------, “Mu'tezile ve Akıl Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fak. Dergisi XII, Ankara, 1964. Darimî, Osman b. Said (280/894), Kitabu'r-Red ale’l-Cehmiyye, Von: Gösto Vitestam, Lun, Leiden 1960. ------, Sünen-i Dârimî, (terc. ve thk. Abdullah Aydınlı), İstanbul: Madve Yay., 1994, I. Dawkins, Richard, Kör Saatçi, (çev. Feryal Halatçı), Ankara: Tübitak, 1998. ------, The Blind Watchmaker, Norton, 1986. ------, Riser out of Eden, Basic Books, New York 1995. Davidson, Herbert A., Proofs for Eternity, Creation and the Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy, Oxford, 1987. Davies, Paul, The Mind of God, New York: A Touchstone Book Published by Simon&Schuster, 1993. ------, God and the New Physics, Middlesex : Penguin Books, 1986. ------, “What Happened Before the Big Bang?”, God fort the 21st Century, (ed: Russell Stannard), Philadelphia: Templeton Foundation Press, 2000. ------, Superforce: The Search for a Grand Unifed Theory of Nature, New York: Simon and Schuster, 1984, s. 235-236. ------, Templeton Ödül Töreni Konuşması, Mayıs 1995, http://aca.mq.edu.au/Paul Davies/ prize_address.htm. De Boer, T. J., Tarihü'l-felsefe fi'l-İslâm, (terc. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde), Tunus:ed-Dârü't-Tunusiyye, t.y.. Demir, Ahmet İshak, Mütekaddimin Devri Kelamcılarına Göre Bilgi Kaynağı Olarak Keşf ve İlham,Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelam Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1993. Demir, Hilmi, Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı, İstanbul: İSAM Yay., 2012. Demir, Osman, “Tevellüd”, DİA, XLI, İstanbul, 2012. ------, “Tevlîd”, DİA, XLI,İstanbul, 2012. ------, “Vicdan”, DİA, XLIII, s. 100-102, İstanbul 2013. Dennett, Daniel, Breaking the Spell, New York: Viking, 2006. ------, Darwin’s Dangerous Idea; Evolution and the Meanings of Life, Simon and Schuster, New York 1995. Descartes (1666), The Philosophical Writings of Descartes, (İng.çev: John Cottingham vd.),Cambridge: Cambridge University, 1984, I-II. ------, Metot Üzerine Konuşma, (çev. Mehmet Karasan), Milli Eğitim Basımevi, II. Baskı, Ankara 1962. ------, Metafizik Düşünceler, (çev. Mehmet Karasan), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, II. Baskı, 1962. Dirac, Paul A. M., “The Evolution of the Physicist’s Picture of Nature”, Scientific American 208, sayı 5, Mayıs 1963, s. 53. -----, http://blogs.scientificamerican.com/guest-blog/2010/06/25/the-evolution-of-thephysicists-picture-of-nature/ Doko, Enis, Dâhi ve Dindar: İsaac Newton: Din Ve Bilim İlişkisinde Konuşma Sırası Newton’da, İstanbul : İstanbul Yayınevi, 2011. Dorman, Emre, Modern bilim: “Tanrı var”: Evren’in ve yaşamın oluşumundaki Hassas ayarlar üzerine bir inceleme, İstanbul: İstanbul Yayınevi, 2011. Duralı, Teoman, Biyoloji Felsefesi, Ankara: Akçağ Yayınları, 1992. Düzgün, Şaban, Nesefî ve İslâm Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi, Ankara: Akçağ Yayınları 1998. ------, Kelam, (editör Şaban Ali Düzgün), Ankara: Grafiker Yayınları, 2012. ------, Varlık ve Bilgi, Ankara, 2008. Ebû Azbe, Hasen b. Abdilmuhsin (1172/1759), er-Ravzatü’l-Behiyye fîmâ beyne’lEşâireve’l-Mâtürîdiyye, (thk. Abdurrahman Umeyre), Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1989. Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’âs es-Sicistânî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992. Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit (150/767), el-Âlim ve’l-müte’allim, (nşr. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,4. bsk., 2008. ------, el-Fıkhu’l-Ekber, (nşr. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. bsk., 2008. Ebû Ya’lâ el-Ferra, İbnü'l-Ferra Muhammed b. Hüseyin (458/1066), el-Mu’temed fî Usûli’d-Dîn, (thk. Vadi Zeydan Haddâd), Beyrut, 1974. Ebu’l-Alâ Afîfî, Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, (terc. Mehmet Dağ), Ankara, 1975. Ebu’l-Kasım İsmail b. Muhammed b. Fadl et-Teymî el-Esbehânî, el-Hucce fî Beyâni’lMahacce ve Şerhi ‘Akideti Ehli’s-Sünne, (nşr. Muhammed b. Rabi‘ el-Medhalî), Riyad 1990, I. Ebû’l-Muzaffer el-İsferâyinî (471/1078), et-Tebsîr fî’d-Dîn ve Temyîzü Firkati’n-Nâciye ‘ani’l-Firaki’l-Hâlikîn, (thk. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut: Âlemü’l- kütüb, 1408/1983. Ebû Nuaym İsfahani, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshak İsfahani, (430/1038), Hilyetü'l-evliya ve tabakatü'l-asfiya, Kahire: Matbaatü's-Saade, 1974. Ebu Rîde, Muhammed Abdulhâdî (1909/1991), “Aristoteles ve Kindî’ye Göre Âlemin Ezeliliği veya Yaratılmışlığı Problemi”, HÜİFD, (çev. Cevher Şulul), sayı: VI, ŞanlıUrfa, 2001. Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyub b. Musa el-Hüseyni (1095/1684), Külliyâtu Ebi'l-Beka, (thk. Muhammed Mısri, Adnan Derviş, 2. Baskı, Beyrut 1993. Ebü’l-Kâsım el-Belhî (319/931), Fazlü’l-i’tizal ve tabakatü’l-Mu’tezile, 2. baskı, Tunus, 1986. Ebü’l-Münteha, Ahmed b. Muhammed el-Hanefi Magnisavi, Şerhü’l-fıkhi’l-ekber, Esad Efendi Matbaası, İstanbul, 1890. Eliade, Mircea, Dinin Anlam ve Fonksiyonu, (çev. M. Aydın), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1990. Erdem, Hüsamettin, Ahlâk Felsefesi, 3. bsk., Konya:Hü-Er Yayınları, 2003. Ess, J. Van, “The Logical Structure of Islamic Theology”, Logic in Classical Islamic Culture,(ed. G.E.von Grunebaum), Wiesbaden, 1970. Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. İshak (324/936), el-Luma‘ fi’r-red alâ ehli’z-zeyg ve’l-bida‘ (The theology of al-Ash’ari: the Arabic texts of al-Ash’ari’s kitab alLuma’ and Risalat İstihsan al-khawd fi ilm al-kalam), (nşr. Richard McCarthy), Beyrut 1953. ------, el-İbâne an usûli’d-diyâne, neşr: Fevkıyye Hüseyin Mahmûd, Kahire 1397/1987. ------, Mak’alatü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-musallîn, (nşr. Hellmut Ritter), 3. baskı, Weisbaden 1980. ------, Risale fi İstihsâni’l-havd fî ilmi’l-kelâm, (nşr. Richard J. Maccarty), Beyrut, 1953. Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer (606/1209), el-Muhassal, (nşr. Hüseyin Atay), Kahire, 1411/1991. ------, Muhassalu efkari'l-mütekaddimin ve'l-müteehhırin mine'l-ulema,(racaahu ve kaddeme lehu Taha Abdürrauf Sa’d), Kahire: Mektebetü'l-Külliyati'l-Ezheriyye, t.y.. ------, Kelâm'a Giris (el-Muhassal) trc: Hüseyin Atay, Ankara: Kültür Bak. Yay., 2002. ------, Mefatihu'l-gayb, İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1307, II. ------, el-Metâlibü'l-aliyye mine'l-ilmi'l-ilahi, (thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā), Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi,1987, I. ------, el-Erbaîn fî usuli’d-dîn, (thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ), Kahire: Mektebetü’lKülliyâti’l-Ezheriyye, 1982.
• Farabi, Ebu Nasr Muallim-i Sani (339/950), el-Medinetü’l-Fazıla, (terc. Nafiz Danışman), Ankara: Maarif Vekaleti, 1956, ------, el-Mecmu', (thk. Ahmed Naci Cemali), y.y.: yayın yok, 1907 Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, (çev. Alpaslan Açıkgenç), Ankara: Fecr Yayınları 1993. ------, İslâm, (çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın), Ankara: Selçuk Yayınları, 2. baskı, 1992. Filiz, Şahin, İslâm Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, İstanbul, 1995. Flew, Antony, God, Freedom and İmmortality, Newyork, 1984. ------, There is God, How the World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind, HarperOne, New York 2007. ------, Yanılmışım Tanrı Varmış, (çev. Hasan Kaya-Zeynep Ertan), 6. baskı, İstanbul: Profil Yay., 2012. Freud, Sigmund (1856-1939), Tabu ve Totem, (çev. Niyazi Berkes), İstanbul: Remzi Kitabevi, 1971. Firuzabadi, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed (817/1415), "fıtrat", el-Okyanusu’l-basit fi tercemeti’l-kamusi’l-muhit: Kâmüsu’l-muhit tercümesi, (terc. Mütercim Asım Efendi; yayına hazırlayanlar Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi), İstanbul: Türkçe Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı , 2013, III. Fuzûlî, Muhammed b. Süleyman Bağdadi (963/1556), Matla’u’l-İtikad fi Marifeti’lMebdei ve’l-Mead, (nşr. Muhammed b. Tavid et-Tanci), Ankara, 1962. Galli, A. M. Ahmad, “Mâtürîdî’nin Tefsirinin Bazı Yönleri”, (çev. Hanifi Özcan), DEÜİFD, İzmir, 1987, IV. Gazzâlî, Ebû Hâmid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed (505/1111), İhyâü ‘ulûmi’d-dîn, Kahire: Müessesetü'l-Halebi, 1967. ------, el-İktisâd fî’l-İ‘tikâd,Beyrut:Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1402 /1983. ------, el-İktisâd fi’l-Îtikâd, (terc. Kemal Işık, Îtikada Orta Yol), Ankara: AÜİFY., 1971. ------, el-Munkız mine’d-dalâl, (nşr. Semih Dugaym), Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnanî 1993. ------, Gazzâlî, er-Risaletü’l-Ledünniyye (Arifler Yolu içinde), (terc. Yaman Arıkan), İstanbul: Uyanış Yay., 1972. ------, el-Mustasfâ, (çev. Yunus Apaydın), Kayseri, 1994, I. ------, el-Hikme fî mahlûkâtillâh azze ve celle (Mecmuatü’r-Resâili’l-İmam el-Gazzâlî içinde), Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1986, I. ------, Tasavvufun prensipleri,(Ravzatü’t-talibinve umdetü's-salikin), (çev. Remzi Barışık), Ankara: Kılıç Kitabevi Yayınları, t.y ------, Mizânu’l-amel, Kahire: Mektebetü'l-Cündi, 1973. ------, İlcâmü’l-Avam an İlmi’l-Kelâm, (tsh. Muhammed Bağdadi), Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1985. Gilson, Etienne, Tanrı ve Felsefe, (çev. Mehmet Aydın), İzmir, 1986. Goldziher, I., Introduction To İslamic Theology And Law, New Jarsey, 1981. Göztepe, Yüksel, “Gazâlî ve Öncesi Bazı Sûfîlerin Akla Eleştirel Bakışı”, Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19. Gusdorf, George, İnsan ve Tanrı, (çev. Zeki Özcan), İstanbul: Alfa Yay., 2000. Güçlü, A. Bâki - Uzun, Erkan, Felsefe Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2002 Günaltay, M. Şemseddin, Kelam Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu,(sadeleştirerek hazırlayan: İrfan Bayın), Ankara: Fecr Yayınları, 2008. ------, “Mütekellîmîn ve Atom Nazariyesi”, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, I, sayı:1, 1925. Hallam, George W., “Source of the Word ‘Agnostic’”, Modern Language Notes, Johns Hopkins University Press, 1955, vol. 70, no: 4, ss. 265-269. Hallaq, Wael b., “Şâfi’î Hukuk İlminin Başmimarı mıydı?”, Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâfi’î’nin Rolü, (çev. İ. Hakkı Ünal, haz. M. Hayri Kırbaşoğlu), Ankara: Kitâbiyât, 2003. Hamer, Dean, The God Gene: How Faith is Hardwired into Our Genes, New York 2004. Hançerlioğlu, Orhan, Felsefe Sözlüğü, 6. bsk, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982. Hanefi, Hasan, “Aydınlanmacı İslam”, İslâmiyât, V, 2002, sayı: 2. Harputî, Abdullatif (1332/1914), Tenkihu’l-Kelâm, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327. Hartmann, Nicolai,Ontolojinin Işığında Bilgi, (çev. Harun Tepe), Ankara: TFK, 1988. Hawking, Stephen, A Brief History of Time from The Big Bang to Black Holes, (introduction by Carl Sagan, illustrations by Ron Miller), New York : Bantam Books, 1988. ------, Ceviz Kabuğundaki Evren, (çev. Kelam Çömlekçi), İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti., 2002. ------, Evreni Kucaklayan Karınca, (haz. Gene Stone), Ankara: Alkım Kitapçılık Yayıncılık, 1993. ------, Karadelikler ve Bebek Evrenler, (çev. Nezihe Bahar), İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1994. Hayyat, Ebü’l-Hüseyin Abdürrahim b. Muhammed (300/912), el-İntisar ve’r-red ala İbn Râvendi el-mülhid, Beyrut, 1957. Hegel, G. W. F., Lectureson the Philosophy of Religion, (İng.çev. E. B. Speirs, J. Burdon Sanderson), New York: The Humanities Press, 1962, I. Heimsoeth, Heinz,Immanuel Kant’ın Felsefesi, (çev. Takiyettin Mengüşoğlu), İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1987. Hemşinli, Hakan, “Dinî Tecrübenin Nesnelliği Üzerine”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:33, Erzurum, 2010. Hick, John, An Interpretation of Religion: Human Responses to the Transcendent, London: Macmillan, 1989. ------, Philosophy of Religion, 3rd ed., New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1983. Hourani, G. F., İslamic Rationalism, Oxford, 1971. Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, Ankara, 1993. ------, “Dini Kişiliğin Kuruluşunda İradenin Rolü”, Diyanet İlmi Dergi, XXI/2, 1985. Hücvirî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osman b. Ebî Alî el-Cüllâbî (465/1072), Keşfu’l-mahcûb Hakikat Bilgisi, (haz.-çev.: Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergah Yay., 1982. Hughes, Gerard J., Nature of God, Routledge, London and New York, 1995. ------, Nature of God, Routledge, (Çevrimiçi), http://site.ebrary.com, 02 Ocak 2009, p. 4. Hume, David, Dialogues Concerning Natural Religion, (ed. Martin Bell), London 1990. ------, Din Üstüne (Dialugues Concerning Natural Religion), (çev. Mete Tuncay), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1979. ------, “God’s Existence Cannot Be Demonstared”, Knowledge and Value, Elmer Sprague, 1959. ------, An Enquiry Concerning Human Understanding, Oxford: Clarendon Press, 1902. ------, İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma, (çev. Serkan Öğdüm), Ankara 1998. Işık, Kemal, Mâturîdî’nin Kelâm Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı, Ankara,1980. Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, (çev. Süleyman Ateş), Ankara,:Kevser Yay., t.y.. ------, The concept of belief in Islamic theology: a semantic analysis of iman and Islam, Lahore : Suhail Academy, 2005. İbn Abdülber Nemeri, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi (463/1071), Camiu Beyani’l-İlm ve Fadlihi ve ma Yenbaği fi Rivayetihi ve Hamlihi, (takdim: Abdulkerim el-Hatip), Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslamiyye, 1982. İbn Arabî (638/1240), Fütûhat el-Mekkiyye, (çev. Ekrem Demirli), İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006, I. ------, Fususü'l-hikem ve't-ta'likatu aleyh, (haz. Ebu’l-alâ Afîfî), 1980. ------, Tedbîrât-ı İlâhiye Tercüme ve Şerhi, (çev. Ahmed Avni Konuk, nşr. Mustafa Tahralı), İstanbul: İz Yay., 1992. ------, Kitabu’t-Terâcim, (Resâilu İbn Ârabî içinde), Haydarabad1367/1948. İbn Aşur, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusi (1394/1973), Tefsirü’t-tahrir ve’t-tenvîr, Tunus: ed-Dârü't-Tunusiyye, 1984, X. c.’de XXXXI. İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen (406/1015), Mücerredü makalâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî, (thk. Daniel Gimaret), Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 1987. İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed (808/1406), Şifâu’s-sâil li tehzîbi’lmesâil, (nşr.Muhammed b. Tavit et-Tancî), İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1958. İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri (456/1064), el-Fasl fi'lmilel ve'l-ehva ve'n-nihal, Kahire: Dârü'l-Ma'rife, 1899, V. İbn Huzeyme (311/924), Kitabü’t-Tevhîd ve İsbâti Sıfati’r-Rabb, nşr. Muhammed Halil Haras, Beyrut-Kahire 1988. İbn Kayyim el-Cevziyye, (751/1350), Zadü'l-mead fi hedyi hayri'l-ibad, (thk. Şuayb Arnaut-Abdülkadir Arnaut), Beyrut: Müessesetü'r-risale, 1981, I. İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer (774/1373), Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim = Tefsiru İbn Kesir, Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1966/1385, III, V. İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme Cemmâîlî Makdisî (620/1223), Tahrîmu’n-nazar fîkütüb ehlü’lkelâm, (ed. G.Makdisi), Londra, 1962. ------, İsbâtü Sıfati’l-‘Ulüvv, (nşr. Ahmed b. ‘Atiyye b. Ali el-Gamidî), Medine h. 1407. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (276/889), el-Ma’ârif, (nşr. Servet Ukkâşe), Kahire: Dârü’l-Meârif, 1981. ------, Hadis Müdafaası,(terc. M. Hayri Kırbaşoğlu), İstanbul, 1989. İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rebei el-Kazvini (273/887), esSünen, İstanbul, 1413/1992. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî (711/1311), “A’raz”, Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sadır, t.y., VII. İbn Meymûn (601/1204), Delâletü’l-hairîn, (nşr. Hüseyin Atay), Ankara, 1974. İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi (595/1198), Felsefetu İbn Rüşd; Faslü'l-makal ve takriru ma beyne'ş-şeria ve'l-hikme mine'littisal; el-Keşf an minhaci'l-edille fî akaidi'l-mille, Beyrut: Dârü'l-Âfâki'lCedide, 1982. ------, “Kitabu'l-Keşf an Menâhici'l-Edille”, İbn Rüşd’ün Felsefesi, (yay. haz. ve çev: Nevzad Ayasbeyoğlu), Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1955. ------, “Fasl'ül-Mekaal”, İbn Rüşd’ün Felsefesi, (yay. haz. ve çev: Nevzad Ayasbeyoğlu), Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1955. ------, Felsefetu İbn Rüşd, (tsh. Mustafa Abdülcevâd İmrân), 3 bsk., Kahire: el-Mektebetü'l-Mahmûdiyye, 1388/1968. İbn Sina, Ebû Ali Avicenna Hüseyin b. Abdullah b. Ali Belhi (428/1037), “Kitâbü’n-Nefs”, eş-Şifa, (thk. G. C. Kanawati), Kahire 1975. ------, el-İşârât ve’t-tenbîhât maa şerhi Nasirüddin et-Tusi, (thk. Süleyman Dünya), 2. bsk., Beyrut: Müessesetü'n- Numan, 1993/1413, II, III.
• İbn Teymiyye, Ebü'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim (728/1328), Kitabu’l Tevhid’ir-Rububiyye (MecmûuFetevâ, cilt II içinde), (neşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım el-Asımî), Kahire, 1404. ------, Kitabu’l-İmanu’l-Evsat (Mecmu’u Fetâvâ içinde, cilt VII), neşr. Abdurrahman. b Muhammed b. Kasım el-Asımî, Kahire, 1404. ------, Nakzü’l-Mantık, (thk. Muhammed b. Abdullah Hamza, Süleyman b. Abdurrahman Sani), Kahire: Mektebetü's-Sünneti'l-Muhammed, 1951. ------, Kitâbü'n-Nübüvvât, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1405/1985. ------, Der'ü te’âruzi'l-akl ve'n-nakl = Mevâfika sahihü’l-menkul li-sarihi’l-ma’kul, (thk. Muhammed Reşad Salim), Beyrut: Dârü'l-Künuzi'l-Edebiyye, 1978. İbnü’l-Esîr, Ebü's-Saadat Mecdüddin Mübarek b. Muhammed (606/1210), en-Nihâye fî garibi’l-hadis ve’l-eser, (thk. Tahir Ahmed Zavi, Mahmud Muhammed Tanahi), Kahire: D’aru’l-ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1963, III. İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim (630/1233), el-Kamil fi't-tarih, Beyrut: Dâru Sadır, 1979/1399, I, (Leiden: E. J. Brill, 1867’nin tıpkı basımı). İbnü’l- Hümam, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid (861/1457), el-Müsamere bi-şerhi’l-müsayere, (thk. Mahmud Ömer ed-Dimyati), İstanbul: Çağrı Yay., t.y.. İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ, (840/1437), Tabakâtü’lMu‛tezile, (thk. S. Diwald-Wilzer), Beyrut: Imprimerie Catholique, 1961. ------, Kitâbü'l-kalâid fî Tashîhi'l-Akâid, (nşr, Albert Nasri Nadir), Beyrut, Dârü'lMaşrık,1986. ------, el-Münye ve’l-emel, (nşr. İsâmüddin Muhammed Ali), İskenderiye, 1985. İbnü'n-Nedim, Ebü'l-Ferec Muhammed b. Ebû Ya’kub İshâk el-Verrâk (385/995), el-Fihrist, (thk. M. Rıza Teceddüd), Beyrut: Hayyat, 1967. Îcî, Ebü'l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar (756/1355), el- Mevakıf fî ilmi'l-kelam, Kahire: Mektebetü'l-Mütenebbi, t.y.. İnâyetullah İblâğ, el-İmâmü’l-A’zam Ebû Hanîfe el-mütekellim, Kahire: Vezâretü’levkâf 1407/1987. İrfan Abdülhamid, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akaid Esasları, (çev. M. Saim Yeprem), İstanbul: Marifet Yayınları, 1994. İsmail Hakkı, İzmirli (1868-1946), Yeni İlm-i Kelâm, Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, I, İstanbul 1868-1946 (1341-1339). ------, Yeni İlm-i Kelâm, İstanbul: Darülfünun İlahiyat Fakültesi, 1340-1342, II. ------, “Âlem”, İslâm-Türk Ansiklopedisi, İstanbul 1941, I, s. 261-266. ------, Muhassalu’l-Kelâm ve’l-Hikme, s. 46, İstanbul, h. 1336. ------, İslâm’da Felsefe Akımları, (nşr: N. Ahmet Özalp), 2. Bsk., İstanbul 1997. Peters, Jan. R. T. M.God’s Created Speech, Leiden, 1976. James, William, The Varieties of Religious Experience, (Edit by Martin E. Marty), 2. Baskı, New York, 1985. Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdülcebbâr (415/1025), Şerhu’l-Usûli’l-hamse, (nşr: Abdülkerîm Osman), Kahire1988. ------, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, (çev. İlyas Çelebi), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013, I. ------, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, (nşr. İbrâhim Medkûr-Tâhâ Hüseyin vd.), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963, I-XVI. ------, Fazlü’l-i’tizâl ve tabakâtü’l-Mu’tezile, (nşr. Fuâd Seyyid), Tunus: Dârü’lTunusiyye, 1393/1974. ------, el-Muhtasar fî Usûli'd-Din, (çev. Murat Memiş, Mu'tezile'de Din Usûlü), İstanbul: İz Yay., 2007. ------, el-Mecmu’ fi’l-muhît bi’t-teklîf, (thk. Ömer es-Seyyid Azmi), Kahire: eşŞeriketü'l-Mısriyye, t.y., Kant, Immanuel (1724-1804), Critique of Pure Reason, (terc. Norman Kemp Smith), London, 1990. ------, Arı Usın Eleştirisi, çev: Aziz Yardımlı, İstanbul, 1993. ------, Pratik Aklın Eleştirisi, 2. baskı, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Çeviri Dizisi: 2, 1994 ------, Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Çıkabilecek Her Metafiziğe Prolegomena, (terc: Ioanna Kuçuradi, Yusuf Örnek), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1983. ------, Lectures on Philosophical Theology, (İng. çev: A. W. Wood, G. M. Clark), Ithaca: Cornell University Press., 1978. Karadaş, Cağfer, İbn Arabî’nin İtikadî Görüşleri, İstanbul, 1997. ------, “Teceddüd-i Emsâl”, DİA, İstanbul, 2011, XL, s. 239-241. ------, Bakıllani’ye göre Allah ve Âlem Tasavvuru, Bursa: Arasta Yay., 2003. ------, “Allah-Âlem İlişkisi, Kelam, ed. Şaban Ali Düzgün, Ankara: Grafiker Yay., 2012. ------, “İbn Arabî’nin İtikadı”, Tasavvuf |İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’lArabî Özel Sayısı-1), yıl: 9 [2008], sayı: 21. Karaköse, Şaban, Din Eğitiminde Bireyi Tanımak, İstanbul: Mavi Yay., 2007. Karlığa, Bekir, “Grek Düşüncesinin İslâm Dünyasına Girişi ve Yol Açtığı Yeni Fikrî Eğilimler, İslâm Gelenek ve Yenileşme, İstanbul: İSAM Yayınları 1996.
• Karnî, Ali b. Abdullah Ali, el-Futra: hakikatuhu ve mezahibü’n-nas fiha, (matbu master tezi), Riyad: Dârü’l-müslim, 2003/1424. Kâsım b. İbrahim er-Ressî (246/860), al-Kasim b. Ibrahim on the Proof of God's existence = ed- Delilü'l-kebir, (edited with introductions commentary and translations by Binyamin Abrahamov), Leiden: E. J. Brill, 1990. Katipoğlu, Bedri, Din Psikolojisi Açısından Freud Psikanalizi ve Din, 1. Baskı, İzmir, 1991. Kaya, Mahmut, Kindî: Felsefî Risaleler, İstanbul: Klasik Yayıncılık, 2002. Kazanç, Fethi Kerim, “Selefiyye’nin Nass ve Metot Ekseninde Din Anlayışı ve Sonuçları”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 2010, VIII, sayı: 1, s.96. Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshak (380/990), et-Taarruf li Mezhebi Ehli’tTasavvuf, (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul, 1979. Keskin, Halife, İslâm Düşüncesinde Allah Âlem İlişkisi, İstanbul: Beyan Yayınları, 1996. Kılavuz, Ulvi Murat, Kelâmda Kozmolojik Delil, İstanbul: İz Yay., 2009. Kılıç, Recep, Modern Batı Düşüncesinde Vahiy, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2004. ------, Ahlâkın Dini Temeli, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992. Kırca, Celal, “Ebû Mansûr Mâtürîdî’nin Tefsir ve Te’vil Anlayışı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kayseri 1989, III, 281-295. Kierkegaard, Sören (1813-1855), Philosophical Fragments or A Fragment of Philosophy, (çev. Howard V. Hong), New Jersey: Princeton University Press, 1962. Kindî, Ebû Yusuf es-Sabbah Yakub b. İshak (252/866), Resailü’l Kindi el-Felsefiyye, (thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde, ed. Fuat Sezgin), Frankfurt am Main: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1999/1419, (Islamic philosophy; IV. cilt) Caire: 1950’nin tıpkı basımı. Koç, Turan, Din Dili, Kayseri: Rey Yayıncılık, 1995. Koçar, Musa, Mâtürîdî’de Allah-Âlem İlişkisi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2004. Koçyiğit Talat, Kelamcılarla Hadisciler Arasında Münakaşalar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1984. ------, Kur’ân ve Hadîs’te Ru’yet, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1974. Koloğlu, Orhan Şener, Cübbailer’in Kelam Sistemi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. Koyre, Alexandre, Bilim Tarihi Yazıları I, (çev. Kurtuluş Dinçer), Ankara: TÜBİTAK, 2002. Köse, Ali, Freud ve Din, İstanbul: İz Yayıncılık, 2000. Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr (671/1273), Câmi' liAhkâmi'l-Kur'ân, (tsh. Ahmed Abdülalim Berduni), 3. bsk., Kahire: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1967, XIV. Kuşeyri, Ebü'l-Kasım Abdülkerim (465/1072), Kuşeyri risalesi, (haz. Süleyman Uludağ), 2. bsk., İstanbul: Dergah Yayınları, 1981. ------, Letâifü’l-işârât (Kuşeyri tefsiri),(terc. Mehmet Yalar), İstanbul: İlk Harf yayınevi, 2012, I. Kutlu, Sönmez, “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmâm Mâtürîdî”, İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Tarihi Arka Planı, Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Matüridilik Mezhebi, (haz. Sönmez Kutlu), Ankara: Kitâbiyât 2003, s. 17-55. Kutluer, İlhan, Akıl ve İtikad Kelâm-Felsefe İlişkileri Üzerine Araştırmalar, İstanbul: İz Yayıncılık 1996. ------, “Cevher”, DİA, İstanbul, 1993,VII, s. 450-455. ------, “Gâiyyet”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, s. 292- 295. ------, “Zaman”, DİA, İstanbul, 2013, XLIV, s. 113. ------, “Mekân”, DİA, Ankara, 2003, XXVIII, s. 551. Kutub, Muhammed, “Allah’ın Zâtı”, Niçin Allah’a İnanıyoruz, İbrahim Eröz, IV. ------, İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler, (terc. Bekir Karlığa), İstanbul: İşaret Yay., 1992. Küçükalp, Kasım- Cevizci, Ahmet, Batı Düşüncesi Felsefî Temelller, İstanbul: İSAM Yay., 2010. Lacombe, Olivier, Descartes, (çev. Mehmet Karasan), Ankara, 1943. Laertius, Diogenes, Lives of Eminent Philosophers, (English Translation and ed. by R. D. Hicks), London: w. Heineman- New York: G. P. Putnam’s Sons, 1925, vol. II, Book IX, [51-53] s. 465. Lâlekâ‘î, Ebü'l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasan b. Mansur et-Taberi (418/1027), Şerhu Usuli i'tikadi ehli's-sünne ve'l-cemaa mine'l-kitâb ve’s-sünne ve icmai’s-sahabe ve’t-tabiin min ba’zihim, (thk. Ahmed b. Sa'd b. Hamdân el-Gamidi), Riyad: Daru Taybe, t.y., III. Leibniz, Gottfried Wilhem, İmanla Aklın Uygunluğu Üzerine Konuşma, (çev. Hüseyin Batu), İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1986. ------, İnsan Âkılesi Hakkında Yeni Deneyişler, (çev. N. Ayas), İstanbul: Devlet Basımevi, 1939. Lennox, John, Aramızda Kalsın: Tanrı Var, (çev. Reşit Şahin, Sare Levin Atalay), Ufuk Yayınları, 2012. Lightman, Bernard, The Origins of Agnosticism: Victorian Unbelief and The Limits of Knowledge, The Johns Hopkins University Press, 1987. Locke, An Essay concerning Human Understanding, (ed. Peter H. Nidditch), Oxford: Clarendon Press, 1975. Macdonald, D. B., “fıtra”, İA, Ankara: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988, IV. Mackie, John Leslie, The Miracle of Theism: arguments for and against the existence of God, Oxford : The Clarendon Press, 1988. Mağribî, Ali Abdülfettâh, İmamu Ehli's-sunne ve'l-cemaa Ebu Mansûr el-Matüridi ve arauhu'l-kelâmiyye, Kahire, 1405/1985. Makdisî, George (1920-2002), “Şâfi’î’nin Hukuki Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkh’ın Kökenleri ve Önemi”, çev: Sami Erdem, Sünni Pradigmanın Oluşumunda Şâfi’î’nin Rolü, (haz. M. Hayri Kırbaşoğlu), Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir (355/966), el-Bed‘ ve’t-Târih, Bağdat 1899-1919. Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (380/990), Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlîm, (thk. M. J. de Goeje, E. J. Brill), Leiden, 1906. Margenau, Henry – Varghese, Roy Abraham, Kosmos, Bios, Teos, (çev. Ahmet Ergenç), İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2002. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (333/944), Kitâbü’t-Tevhîd, (nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. ------, Kitâbü’t-Tevhîd, (nşr. Fethullah Huleyf), Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 1970. ------, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, (çev. Bekir Topaloğlu), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 2002. ------, Şerhü’l-fıkhi’l-ekber, (müracaa Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî), Katar: Nafakatü’ş-Şuuni’d-Diniyye, t.y.. ------, Tefsîrü’l-Kur’ân’l-azîm el-müsemmâ el-müsemmâ Te’vilâtü Ehli’s-sünne, (nşr. Fâtıma Yûsuf el-Hıyemî), I-V, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1420/2004. ------, Te’vilâtü’l-Kur’ân, İlmî kontrol: Bekir Topaloğlu, İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010. Maunter, Thomas, “fideism”, A Dictionary of Philosophy, Cambridge: Blackwell Publisher, 1998. McPherson, Thomas, “Religion as The Inexpressıble”, New Essays in Philosophical Theology, (ed. Antony Flew-Alasdair MacIntyre), London, 8. baskı,1972. Meclisi, Muhammed Bakır b. Muhammed Taki b. Maksud Ali (1110/1698), Biharü’lenvari’l-câmia li-düreri ahbari’l-eimmeti’l-ethar, Beyrut: Müessesetü’l-vefa, 1983/1403, III. Mert, Muhit, İnsan Nedir? İnsanın Tanımlanmasına Dair Kelâmî Bir Yaklaşım, Ankara: Ankara Okulu, 2004. Mestcizade, Abdullah b. Osman b. Musa Efendi (1150/1737), el-Mesalik fi’lhilafiyyat beyne’l-mütekellimin ve’l-hükema, (dirase ve tahkik Seyit Bahçıvan), Beyrut; İstanbul: Dâru Sâdır, 2007/1428. Mevlana Celaleddin-i Rumi, Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin (672/1273), Fihi ma fih, (terc. Meliha Ülker Tarıkahya), İstanbul: MEB Yay., 1985. Mir Veliyyüddîn, “Mu’tezile”, (M. M. Şerif, İslam Düşüncesi Tarihi içinde), (çev. Altay Ünaltay), İstanbul, 1990, I. Muhammed Ebu Zehra (1394/1974), İslâm’da Siyasî, İtikadî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, (terc. Sıbğatullah Kaya), İstanbul: Şûrâ Yayınları, t.y.. Muhâsibî, Ebû Abdullah Haris b. Esed (243/857), el-Akl ve fehmü’l-Kur’ân, (thk. Hüseyin Kuvvetli), 3. bsk., İrbid:Dârü’l-Kindi; Dârü’l-Fikr, 1982/1402. ------, el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân, (çev. Veysel Akdoğan), İstanbul: İşaret Yay., 2003. Musa Kazım Efendi, Şeyhülislam (1338/1920), Külliyat-ı Şeyhülislam Musa Kazım: Dinî, İçtimaî Makaleler, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, h. 1336. Mustafa Sabri Efendi (1373/1954), Mevkıfü’l-akl ve’l-ilm ve’l-âlem, Dâru İhyai’l-kütübi’l-Arabî, 1950, II. Mutahhari, Murtaza b. Muhammed Hüseyin (1399/1979), Adl-i İlâhi, (çev. Hüseyin Hatemi), İstanbul, 1988. ------, Fıtrat, (terc. Cafer Kırım), İstanbul, 1992. Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî (261/875), el-Câmiu’s-Sahih, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992. Niebuhr, H. R., “On The Nature Of Faith”, Religious Experience And Truth, (nşr. S. Hook), New York, 1961. Nesefî, Ebü'l-Muin Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefi (508/1115), Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn, (nşr. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün), Ankara, 2003-2004. ------, Bahrü'l-kelam fî akaidi ehli'l-İslâm, İstanbul: Matabiü'l-Maşrık, 1910. ------, et-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhîd, (nşr. Hasan Ahmed), Kahire, 1986. Nesefî, Azîzüddîn (700/1300), Tasavvufta İnsan Mes’elesi: İnsan-ı Kâmil, (terc. Mehmed Kanar), İstanbul, 1990. Nesefî, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud (710/1310), Umdetü’l-akâid = Umdetu akîdeti Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, (dirase ve tahkik Abdullah Muhammed Abdullah İsmail), Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’tTüras, Cezire, t.y.. Neşşâr, Ali Sâmî (1400/1980), Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, 8. Baskı, Kahire: Dârü’l-Meârif, t.y., I-II. Nicholson, Reynoold A., es-Sûfiyye fi’l-İslâm, (Arapça terc. Nuruddin Şeriyye), 1371/1951. Nisaburî, Ebû Sa’d Abdurrahman el-Mütevellî (478/1086), el-Gunye fî Usûli’d-Din, (nşr. İ. A. Haydar), Beyrut, 1406/1987. Nîsâbûrî, Sâid Ebû Reşîd (400/1009), el-Mesail fi'l-hilaf beyne'l-Basriyyin ve'lBağdadiyyin, (thk. Ma'n Ziyade), Beyrut: Ma'hadü'l-İnmai'l-Arabi, 1979. Okçuoğlu, İbrahim, Materyalist Felsefe, İstanbul: Ceylan Yayınları, 2008. Okumuşlar, Muhiddin, Fıtrattan Dine, Konya: Yediveren Yay., 2002. Öğük, Emine, Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. Öner, Necati, Klasik Mantık, 4. Baskı, Ankara, 1982. Özakpınar, Yılmaz, İnsan İnanan Bir Varlık, İstanbul : Öüken Neşriyat, 1999. Özcan, Hanifî, Mâtürîdî’de Bilgi Problemi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1998. ------, Epistemolojik Açıdan İman, İstanbul :Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992. ------, Mâtürîdî’de Dinî Çoğulculuk, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999. ------, Hanifi Özcan, “Birbirine Zıt İki Epistemolojik Yaklaşım: ‘Temelcilik” ve “İmancılık’”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, cilt: XL, s. 157-176. ------, “Mâtürîdî’ye Göre “Hikmet” Terimi”, İslâmî Rarştırmalar, İstanbul, 1998, II, sayı: 6, s. 42-46. Özdeş, Talip, Mâtürîdî'nin Tefsir Anlayışı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2003. Özervarlı, M. Sait, İbn Teymiyye’nin Kelâmcılara Eleştirisinin Arka Planı, İstanbul: İSAM Yayınları, 2008. ------, “Modern Düşünce ve Kelâm İlişkisi”, İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Meseleleri Koordinasyonu Toplantısı-II, İstanbul: İFAV Yay., 1998. ------, Kelâmda Yenilik Arayışları, 2. Baskı, İstanbul: İSAM Yay., 2008. Özler, Mevlüt, “Allah’ın Zâtının Mâhiyeti ve Aklen İdrâki Meselesi”, Atatürk Ü.İ.F.D. sayı:13, Erzurum, 1997. ------, İslâm Düşüncesinde Tevhid, İstanbul: Nun Yay., 1995. Öztürk, Resul, “Kâsım b. İbrahim er-Ressî'nin Kelâm Yöntemi ve Tanrı Anlayışı”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 6, Sayı 1, Bahar 2011 (145-176). Penelhum, T., “Fideism”, A Companion to Philosophy of Religion (Ed. by: Phılıp L. Quinn and Charles Taiaferro, Oxford 2005), s. 176-182. Pessagno, J. Meric, “Akıl ve Dinî Tasdik Ebû Mansûrel-Mâtürîdî’nin Görüşü”, (çev. A. Bülent Baloğlu-Adil Çiftçi), Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, VIII, İzmir 1994, s. 441-453. Peterson, Michael vd., Reason and Religious Belief: An Introduction to the Philisophy of Religion, New York and Oxford: Oxford University Press, 1991. ------, Akıl ve İnanç,Akıl ve İnanç, (terc. Rahim Acar), 2. Baskı, Küre Yay., 2009. Peters, Jan. R. T. M. God’s Created Speech, Leiden, 1976. Planck, Max,Where is Science Going?, (terc. James Murphy), New York: Norton 1977. Platon, Yasalar, (çev. Candan Şentuna-Saffet Babür), İstanbul:Kabalcı Yay., 1998, II. Popper, Karl R and Eccles, John C., The Self And İts Brain: an argument for interactionism, London : Routledge, 2000. Popkin, Richard H., “Fideism”, The Encylopedia of Philosophy, New York 1967, III. Rabbânî, Ahmed Serhandî (1034/1624), Muarrebü’l-mektubati’ş-şerife el-mevsum bi’ddüreri’l-meknunati’n-nefise, Mekke: el-Matbaatü'l-Miriyye, 1317. Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed b. Râgıb (502/1108), el-Müfredâtü el-fâzi’lKur’ân, (nşr. Safvân Adnân Dâvûdî), Dımaşk: Dârü’l-Kalem-Beyrut: Ed-Darü’şŞamiyye 1412/1992. ------, ez-Zerîa il'a mekârimi'ş-şerîâ, (nşr. Ebü'l-Yezid el-Acemi), Kahire: Dârü'sSahve, 1985/1405. Reçber, Mehmet Sait, Tanrı’yı Bilmenin İmkânı ve Mahiyeti, Ankara: Kitâbiyât, 2004. ------, “Swinburne’ün Teslis Felsefesi”, İslâmiyât, 3, 2000, s. 99-114. Ross, Hugh, The Fingerprint of God, New Kensington: Whitaker House, 1989. Ross, W. David, Aristoteles, (çev. Ahmet Arslan), Ege Üniv.Yayınları, İzmir, 1993. ------, Aristoteles, (terc. Ahmet Arslan, İhsan Oktay,…), İstanbul: Kabalcı Yay., 2002. Rowe, W., “Agnosticism” The Shorter Routledge Encyclopedia Of Philosophy, (edited by Edward Craig), London-New York: Routledge Pub., 2005. Russell, Bertnard, “Am I Atheist or an Agnostic”, Bertrand Russell On God and Religion, (ed. Seckel Al), Newyork, 1986. ------, Mysticism and Logic, Doubleday, New York, 1957. ------, “Why I am not a Christian”, The Basic Writings of Bertrand Russell, (ed. Robert E. Egner, Lester E. Denonn), Newyork: Simon and Schuster, 1961. ------, Neden Hrıstiyan Değilim, (terc. Ender Gürol), İstanbul, 1972. Sâbûnî, Nûreddin Ahmed b. Mahmûd (580/1184), el-Bidâye fî usûli’d-dîn, (nşr. Bekir Topaloğlu), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 1998. ------, el-Kifâye fi'l-hidâye, (thk. Muhammed Aruçi), İstanbul 1432/2011. Sayar, Kemal, Sûfî Psikolojisi, İstanbul: İnsan Yay., 2000. Schiller, Christoph, Motion Mountain: The Quantum of Change, IV,Twenty-sixth edition, 2014. Schroder, Gerald L., The Hidden Face of God: Science Reveals The Ultimate Truth, New York: Touchstone, 2001. Schwartz, Jeffery, You Are Not Your Brain, Avery Trade, Reprint Edition, New York 2012. Serrâc, Ebu Nasr (378/988), Kitabu’l-Lum’a fi’t-Tasavvuf, (thk. Abdulhakim Mahmud, Abdulbaki Surur), Mısır 1380/1960. Sinanoğlu, Mustafa, "İmâm Mâtürîdî’nin Düalist İnanç Gruplarına Yaklaşımı", Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik -Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (22-24 Mayıs 2009 İstanbul), İstanbul: İFAV Yay., 2012, s. 311-328. Stenger, Victor J.,Bilim Tanrı’yı Buldu mu?, (çev. Orhan Düz), İstanbul: Güncel Yay., 2004. Strobel, Lee, Hani Tanrı Ölmüştü?, (çev. Sare Levin Atalay, Reşit Şahin), 3. bsk., İstanbul : Ufuk Yayınları, 2013. Suyûtî, Celâleddin Abdurrahmân İbn Ebî Bekr (911/1505), Savnu’l-mantık ve’l-kelâm ‘an fenneyü’l-mantık ve’l-kelâm, (ed. Ali Sami en-Neşşâr ve Suâd Alî Abdurrâzık), İskenderiye, 1970, I. Sübkî, Ebü'l-Hasan Takıyyüddin Ali b. Abdilkafi b. Ali (756/1355), Külli mevlüdin yûledu a’le’l-fıtra, (nşr. Muhammed Seyyid Ebû Amme), Tanta:Dârü's-Sahabe, 1410/1990. Sübkî, Ebû Nasr Taceddin İbnü's-Sübki Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi (771/1370), Mâtürîdî'nin Akîde Risâlesi ve Şerhi, (thk. ve terc. M. Saim Yeprem), İstanbul : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yay., 2000. Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer (632/1234), Avârifü’l-meârif, (İhyâu Ulûmiddin V. cildi içinde), Kahire, 1968. Sülemî, Ebû AbdurrahmanMuhammed b. Huseyn (412/1021), Cevâmiu âdâbi’ssûfiyye, (tercümesiyle birlikte nşr. Süleyman Ateş, İslam Tasavvufunun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri), Ankara,1401/1981. ------, Kitâbü’l-mukaddime fi’t-tasavvuf, (tercümesiyle birlikte nşr. Süleyman Ateş, İslam Tasavvufunun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri), Ankara, 1401/1981. ------, Mes’eletü derecâti’s-sâdıkîn, (tercümesiyle birlikte nşr. Süleyman Ateş, İslam Tasavvufunun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri), Ankara 1401/1981. ------, Menâhicü’l-ârifîn,Tercümesiyle birlikte nşr. Süleyman Ateş, İslam Tasavvufunun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri), Ankara, 1401/1981. Swinburne, Richard, Faith and Reason, Oxford: Clarendon Pres, 1989. ------, The Existence of God, Oxford: Clarendon, 2004. ------, “The Argument from Design”, Logical Anayysis and Comtemporary Theism, (ed. by John Donnell), New York: Fordham University Press, 1972. ------, “Argument from the Fine-Tuning of the Universe”, Physical Cosmology and Philosophy, (ed. by John Leslie), New York: Macmillan, London: Collier Macmillan, 1990. ------, “Arguments fort the Existence of God”, Key Themes in Philosophy, ed. by A. Phillips Griffiths, Cambridge: Cambridge University Press, 1989. ------, “Evidence for God”, Beyond Reasonable Doubt: Evidence for God in the 1990s, (ed. by Gillian Ryeland), Norfolk: The Canterbury Press Norwich, 1991. ------, “Reviews”, Relıgious Studies, 16, 1980. Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas (204/820), er-Risâle: İslâm Hukukunun Kaynakları, (çev. Abdulkadir Şener, İbrahim Çalışkan), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997. Şahin, Hasan, Mâtürîdî’ye Göre Din, Kayseri: Yeni Matbaa, 1987. Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed (456/1064), el-Milel ve’nnihal, (thk. Abdülazîz Muhammed Vekil), Kahire: Müessesetü'l-Halebi, 1968. ------, Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi'l-kelam,( thk. Alfred Guillaume), London, 1934. Şık, İsmail, Hanefi - Maturidi Geleneğinde Usulü’d-din Anlayışı: Lamişi Perspektifinde Kelam - Usulü’l-Fıkh Diyaloğu, Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2009. Taftazânî, Ebu’l-Vefâ (1415/1994), Ana Konularıyla Kelâm, (terc. Şerafettin Gölcük), 2. bsk., Konya: Kitap Dünyası, 2000 Taslaman, Caner, BigBang ve Tanrı, İstanbul Yayınevi, 2003. ------, “Tanrı-Evren İlişkisi ve Mûcize Sorunu Açısından Determinizm, İndeterminizm ve Kuantum Teorisi”, MÜİFD., 31 (2006/2). ------, "Arzu Delili", Allah, Felsefe ve Bilim, (ed: Caner Taslaman, Enis Doko), İstanbul: İstanbul Yayınevi, t.y., ------, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı, İstanbul Yayınevi, 2007. ------, Kuantum Teorisi Felsefe ve Tanrı, İstanbul Yayınevi, 2008. ------, Modern Bilim, Felsefe ve Tanrı, İstanbul Yayınevi, 2008. ------, Ahkâk, Felsefe ve Allah, İstanbul: İstanbul Yayınevi, 2014. Taşdelen, Vefa, Kierkegaard’ta Benlik ve Varoluş, Hece Yay., 2004. Taylan, Necip, Gazzâlî’nin Düşünce Sisteminin Temelleri, İstanbul, 1989. ------, Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu, İstanbul: Şehir Yayınları, 2000. ------, İslâmDüşüncesinde Din Felsefeleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994. Taylor, Alfred Edward, Platonism and Influence, Boston: Marshall Jones Company, 1924. Teftazani, Saduddîn (792/1390), Şerhu’l-Akâid, (nşr. Süleyman Uludağ), 2. baskı, İstanbul: Dergah Yay., 1982. Tehânevî, Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki el-Hanefi (1158/1745), Mevsuatu keşşâfi ıstılahati'l-fünun ve'l-ulum, (ed. Refîk el-Acem, thk. Ali Dahruc, çev. Corc Zeynati,Abdullah Halidi), Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1996, I. ------, Keşşâfü ıstılâhâti'l-fünûn, Beyrut, t.y., III. Tekin, Mustafa, “Tanrı kavramı ve Toplumsal İzdüşümü”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 10, Konya, 2003. Tillich, P., Dynamics of Faith, New York: Harper and Row Publishers, 1958. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, es-Sünen, İstanbul, 1413/1992. Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi Giriş, İstanbul: Damla Yayınları, 1988. ------, İslâm Kelâmcıları ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcip), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1987. ------, Allah İnancı, İstanbul, 2006. ------, Kelâm Araştırmaları Üzerine Düşünceler, İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2004. ------, “Allah”, DİA, İstanbul, 1989, II, s. 476. ------, “Hudûs”, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, s. 305. ------, “Mâtürîdî”, DİA, Ankara, 2003, XXVIII, s. 151-159 ------, “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Kelâmî Görüşleri”, İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Tarihi Arka Planı, Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Matüridilik Mezhebi, (haz. Sönmez Kutlu), Ankara: Kitâbiyât , 2003, s. 177-202.
• Tritton, Arthur Stanley (1393/1973), İslâm Kelâmı, (terc. Mehmet Dağ), Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 1983. Tuna, Taşkın, Uzayın Sırları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992. Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, İstanbul: Seha Neşriyat, 1995. Türkben, Yaşar, “David Hume’un Agnostisizmi”, EKEV Akademi Dergisi, sayı: 47, Yıl: 15, 2011. Uludağ, Süleyman, İslam Düşüncesinin Yapısı, 3. bsk., İstanbul: Dergah Yayınları, 1994. ------, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları, 1991. ------, “Akıl“, DİA, İstanbul, 1989, II. ------, Bayezid-i Bistami : hayatı, menkıbeleri, fikirleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994. Uslu, Ferit, “İbn Teymiyye’nin Kelamcıların Geleneksel İman Tanımına Eleştirisi”, Din-bilimleri Akademik Araştırma Dergisi IV (2004), Sayı: 3. ------, Tanrı ve fizik : büyük patlama ve öncesi, Ankara : Nobel Yayınları, 2007. Ülken, Hilmi Ziya, Felsefeye Giriş II, Ankara, 1974. ------, Bilgi ve Değer, Ankara: Kürsü Yay., t.y Watt, William Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, (çev. E. Ruhi Fığlalı), Ankara: Umran Yayınları 1981. ------, The Faith and Practice of Al-Ghazali, London: George Allen & Unwin Ltd, 1953.
• Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, (terc. H. Vehbi Eralp), İstanbul: Sosyal Yayınları, 1991. Weinberg, Steven, İlk Üç Dakika, (çev. Zekeriya Aydın, Zeki Aslan), Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 1995. Wedberg, A., “The Theory of Ideas”, Plato: A Collection of Critical Essays, (ed. Gregory Vlastos), New York: Anchor Books, 1971. Westfall, Richard S., Modern Bilimin Oluşumu, (çev. İsmail Hakkı Duru), Ankara: TÜBİTAK, 1998. Van Ess, Josef, Mu'tezile Atomculuğu, (çev.Mehmet Bulğen), Kelam Araştırmaları Dergisi, 2012, X, sayı: 1, s. 255-274. Yaran, Cafer Sadık, Tanrı İnancının Aklîliği, Samsun: Etüt Yayınları, 2000. ------, Dini Tecrübe ve Meunet, Sıradan İnsanların Sıradışı Dini Deneyimleri, İstanbul: Rağbet Yay., 2009. ------, Kötülük ve Theodise, Ankara, 1997. Yavuz, Kerim, Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişimi, Ankara, 1987. Yavuz, Yusuf Şevki,“Ahmed b. Hanbel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1989, II. ------, “Adem”, DİA, İstanbul, 1988, I. ------, “Akıl”, DİA, İstanbul, 1989, II. ------, “An”, DİA, İstanbul, 1991, III. ------, “Araz”,DİA, İstanbul, 1991, III. ------, “Ayn”, DİA, İstanbul, 1991, IV. ------, “Bezm-i Elest”, DİA, İstanbul, 1992,VI. ------, “Câhız”, DİA, İstanbul, 1993, VII. ------, “Ebû Hanîfe”, DİA, İstanbul, 1994, X. ------, “Havâtır”, DİA, İstanbul, 1997, XVI. ------, “Heyûlâ”, DİA, İstanbul, 1998, XVII. ------, “İlhâm”, DİA, İstanbul, 2000, XXII. ------, “Kümûn”, DİA, Ankara, 2002, XXVI. ------, “Mâtürîdiyye”, DİA, Ankara, 2003, XXVIII. ------, “Şer”, DİA, İstanbul, 2010, XXXVIII. ------, “İmâm Mâtürîdî’nin Tabiat ve İlliyyete Bakışı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, Milletler Arası Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul: İFAV, 22-24 Mayıs 2009. ------, Kur’ân-ı Kerim’de Tefekkür ve Tartışma Metodu, İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 1983. ------, “İslâm’da Yenilikçi Hareketin Başlaması ve Kelâm İlmi”, İslâm Gelenek ve Yenileşme, İstanbul: İSAM Yayınları 1996, s. 81-89. Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, İstanbul 1992. ------, “Mâtürîdî Kelâm Ekolünün İki Büyük Siması: Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Ebü’l-Muîn en-Nesefî”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XXVII, 1985. Yazır, Elmalılı Muhammed (1361/1942), Hak Dini Kur'an Dili, sdl. İsmail Karaçam vd., İstanbul: Feza Gazetecilik, t.y., I, III. Yeprem, M. Saim, İrâde Hürriyeti ve İmâmMâtürîdî, 3. bask., İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997. ------, Mâtürîdî’nin Akîde Risâlesi ve Şerhi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000. Yeşilyurt, Temel, Tanrı’nın Aşkınlığı Bağlamında Ru’yetullah Sorunu, Malatya: Kubbe Yay., 2001. Yıldırım, Kazım, Türk İslam düşüncesinde Muhyiddin İbn’ül Arabi (GazzaliSühreverdi- Mevlana- Sadreddin Konevi İle Mukayeseler), İstanbul : H Yayınları, 2010. Yıldırım, Suad, Kur’an’da Ulûhiyet, İstanbul, 1987. Yörükan, Yusuf Ziya, “İslâm Akâid Sisteminde Gelişmeler”, AÜİFD, II, 1953. Yurdagür, Metin, “Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, X, 330-332. ------, “Ebü'l-Hüzeyl el-Allâf”, DİA, İstanbul, 1994. ------, “Haşviyye”, DİA, İstanbul, 1997, XVI. ------, İslam düşüncesinde fetret kavramı, 2. bsk., İstanbul: Marifet Yayınları, 1998. Zangwill, Nick, “The Myth of Religious Experience”, Religious Studies, 40, 2004. ez-Zâvi, “Ayn”, Tertibü’l-Kâmûsi’l-Muhît ala Tarikati'l-Misbahi'l-Münir, 2. bsk, Kahire: İsa el-Babi el-Halebi, 1973, III, 359. Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed Murtazâ (1205/1791), “A’raz”, Tâcu’larûs min cevâhiri’l-kâmûs, (thk. İbrâhim Terzi), Beyrut : Dâru İhyai't-Türasi'lArabi, 1975, V. Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl, y.y.: Darü’l-İhyai’l- Kütübi’l’Arabiyye, 1963, II, 33. Zeller, Edward, Grek Felsefesi Tarihi, (çev. Ahmet Aydoğan), İstanbul, 2001. Zürkânî, Muhammed Abdülazîm (1367/1948), Menâhilü'l-irfân fî ulûmi'l-Kur'ân, 3. bsk., Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1943, I. Zühdî H. Cârullah, el-Mu’tezile, Beyrut, 1974.