Türkiye’de Savunma Sanayi Gelişim Tarihi İçinde Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumunun Kuruluş Dönemi Faaliyetlerinin Analizi

Yıl 2019, Cilt: 18 Sayı: 1, 177 - 216, 07.05.2019

Hüsnü Özlü

https://doi.org/10.17134/khosbd.561244

Cited By: 3

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 17’nci yüzyıla
kadar her dönemde, harp sanayi faaliyetlerine önem verilmiş ve bu doğrultuda
yapılanmaya gidilmiştir. Ancak 19’uncu yüzyıldan itibaren dünyada meydana gelen
gelişmelerin gerisinde kalan Osmanlı Devleti son dönemlerinde bu etkinliğini
sürdürememiştir. Devletin son yıllarında harp sanayi alanında yeni bir
yapılanmaya gidilmiş ve “İmalât-ı
Harbiye-i Umumiye Müdürlüğü” kurularak bu alanda çalışmalara önem
verilmiştir.

Cumhuriyetin ilanından sonra kurulan “Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü”
1923 ile 1950 yılları arasında harp sanayinin etkinliğini ve sorumluluğunu
yüklenmiştir. Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasından sonra Ankara’da
temelleri atılan silah tamirhanelerinin yenilenmesi ve askerî fabrikaların
kurulması için çalışmalar başlatılmış ve bu iş için en uygun yer olarak
Kırıkkale belirlenmiştir. Ankara’da 1921 yılında kurulan silah tamirhanesi ve
marangoz atölyelerinden sonra bu bölgede askerî fabrikaların kurulması
çalışmaları hız kazanmıştır.

Cumhuriyetin kuruluşunu takip eden on
yıllık dönem sonunda başlayan savunma sanayi kuruluş faaliyetleri çerçevesinde,
1933-1939 yılları arasındaki dönemde, savunma sanayisine de temel teşkil edecek
endüstrilere yönelik yatırımlar başarıyla sonuçlandırılmıştır. Bu süreçte
savunma sanayi alanında, özellikle havacılık sektöründe önemli gelişmeler
yaşanmıştır.

İkinci Dünya Savaşı’nın
dışında kalmayı başaran Türkiye Cumhuriyeti Devleti, bu dönemde kendi
kaynakları ile yetinmiş, ekonomik yetersizlikler ve savaş koşulları nedeniyle
silah sanayi alanında proje üretimi ve teknoloji transferi
gerçekleştirememiştir. Böylece sermayeleri yetersiz hâle gelen askerî
fabrikaların birçoğu kapanma noktasına gelmiştir. Bu dönemde askerî
fabrikaların, modern bir ordunun isteklerini karşılayacak kapasiteye
ulaştırılması ve yeniden teşkilatlandırılması zorunlu görülmüştür. Bu durumun
bir sonucu olarak savunma sanayi alanında yeni bir yapılanmaya ihtiyaç
duyulmuştur. İşte bu ihtiyaçlar sonucunda 15 Mart 1950 tarih ve 5591 sayılı
kanun ile Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu kurulmuş ve Askerî Fabrikalar Umum
Müdürlüğünden devredilen fabrika ve tesisler ile yeni bir yapılanmaya
gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Askerî Fabrika, Harp Sanayi, Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu

Analysis of the Estabishment Period Operations of the Mechanical and Chemical Industry Institution Within the Development History of Defence Industry in Turkey

Öz

From
the establishment of the Ottoman Empire to the 17th century, in every period, importance
was given to war industry activities and structured accordingly. However, the
Ottoman Empire, which lagged behind the developments in the world since the
19th century, could not sustain this activity in the last period. In the last
years of the State, ''General İmalât-ı Harbiye-i Directorate'' was established
in order to recover the war industry field and the studies have been given
importance in this field.

''General Military Factories Directorate'' which was
established after the proclamation of Republic took over the activity and
responsibility of the war industry between the 1923 and 1950 years. After the
victory of the National Struggle, the researches was started in order to renew
the weapon repair shops which were laid in Ankara and to establish the other
factories in the Anatolia and Kırıkkale was determined as the most suitable
place for this work. After the armory and carpenter workshops established in
1921 in Ankara, the establishment of military factories in this region has
accelerated.

The investments which will form the basis for the defence
industry have been completed successfully by depending on the implementation of
the 1st and 2nd industrial plans in the 1933-1939 period within the framework
of the establisment activities of the defence industry, which started at the
end of the ten-year period following the establishment of the Republic. In this
process, significant developments occurred in the defence industry, especially
in the aviation sector.

The State of the Republic of Turkey, managed to stay out of the Second
World War, has been satisfied with their own resources and any project
production and technology transfer could not be realized in the field of
defence industry due to economic deficiencies and war conditions. Therefore, many of the
military factories whose capital was inadequate came to the point of closure.
In this period, it was regarded as necessary that military factories were
required to reach the capacity to meet the demands of a modern army and to be
reorganized. As a result of this situation, a new restructuring was needed in
the field of defence industry. As a result of these needs, Machinery and
Chemical Industry Institution was established with the law no. 5591 dated March
15, 1950.

Anahtar Kelimeler

Military Factory, War Industry, Machinery and Chemical Industry Institution

Kaynakça

• Kaynakça
• Arşiv Belgeleri
• Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu Arşivi
• MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.161, D.133-137. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.163, D.139. MKEK Arşivi, R.40-R.E-G.3, K.163, D.141 MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.163, D.139. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.163, D.141. MKEK Kamu İktisadî Teşebbüsleri Karma Komisyon Raporu (1966), s.2. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.116-4, D.384/390. MKEK Yönetim Kurulu ve Umumî Murakabe Heyeti Raporu (1950) , s.61. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.163, D.141. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.163, D.141. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.116-4, D.384/390. MKEK Yönetim Kurulu Raporu (1951), s.71. MKEK İcra Meclisi Raporu (1955), s.37. MKEK Ana İnkişâf Programı Raporu (1954-1959), s.17. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.161, D.133. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.165, D.106. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.165, D.106. MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.161, D.133. MKEK İdare Meclisi Raporu (1954), s.35. MKEK İcra Meclisi Raporu (1955), s.25. MKEK Ana İnkişâf Programı Raporu (1954-1959), s.114. MKEK Ana İnkişaf Programı Raporu (1954-1959), s.116. MKEK İdare Meclisi Raporu (1954), s.19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi
• BCA, 030.01 / 76480.12 / E9. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 39’uncu oturum, 08.01.1951. BCA, 030.01 / 76480.12 / E9. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 43’üncü Oturum, 31 Ocak 1952. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri,14’üncü Oturum, Karar No: 27, 3 Temmuz 1952 BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 8 Ocak 1951. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 55’inci oturum, Karar No:249, 20 Mart1953. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 48’inci oturum, Karar No:198, 5 Şubat 1953. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 4 Ekim 1951, s.54. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 48’inci Oturum, 6 Mart 1952. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 48’inci Oturum, 6 Mart 1952. BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 48’inci oturum, 6.3.1952.
• Kitaplar
• AGOSTON Gabor, Osmanlı’da Strateji ve Askerî Güç, İstanbul, 2012. TETİK Fatih, SOYLUER Serdal, “Silah İthalatı ve Kara Harp Sanayi”, Dünya Savaş Tarihi - Osmanlı Askerî Tarihi, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri (1772-1918), İstanbul, 2013. Ulrich Albrecht- Dieter Ernst- Peter Lock- Herbert Wulf, Silahlanma ve Azgelişmişlik, İran, Hindistan, Yunanistan, Türkiye: Keskinleşen Militarizm, Çeviren: Ümit Kıvanç- Mehmet Budak, İstanbul, 1978, s. 288.
• Makaleler
• GÖK Orhan, “ Millî Harp Sanayimiz”, MKEKD, Sayı 12, Aralık 1976. “Mühimmat Üretimi ve MKEK”, Savunma ve Havacılık, Cilt 7, No:4, Temmuz-Ağustos 1993. Modern Silahlar Projesi, MKEK Yayını, Ağustos 1974. TANYER Turan, “Tophane-i Amire’den Makine Kimya Endüstrisi Kurumuna”, MKEKD, Sayı 99-100, Nisan 1995. TAŞAN, Mustafa, Savunma Sanayi ve Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu, MKEK Yayını, Ankara, 1987. “Türk Harp Endüstrisi’nin Doğuşu ve Makine Kimya Endüstri Kurumunun Tarihçesi”, MKEKD, Sayı 21, Haziran 1979. Türk Savunma Sanayi Kuruluşları, MSB Yayını, Ankara, 1998. YEŞİL Fatih, İhtilaller Çağında Osmanlı Ordusu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793- 1826), İstanbul, 2016.
• Tezler
• ÖZLÜ Hüsnü, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türkiye’de Savunma Sanayinin Gelişimi (1939-1990)”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Doktora Tezi, 2006, İzmir.
• Resmi Gazete
• Resmi Gazete, 15.03.1950, Kanun No: 5591, s.18093.