İSLÂM HUKUKUNDA ÖŞÜR VE DELİLLERİ

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 5 - 52, 25.07.2019

Şevket Topal Abdulkadir Kişmir

Öz

Devletlerin
kuruluşunda, yükselişinde veya çöküşünde mali sistem son derece önemlidir. Mali
sistem günümüzde çok çeşitli dinamiklere bağlı olarak insan hayatında etkin
olmakla birlikte, eski devirlerde toplumun ana gelir kalemini toprak veya
toprak mahsulleri oluşturmaktaydı. Toprak mahsullerinden ödenmesi gereken dini
nitelikteki tahsisat, kaynaklarda öşür adı ile zikredilir. İnsanlar arasında
zekât kavramı bilinmekle ve imkânlar ölçüsünce yerine getirilmeye çalışılmakla
birlikte, aynı bilinç ve hassasiyetin öşür hakkında geçerli olduğu söylenemez.
Oysaki din kaynaklı mali yükümlülük açısından zekât ile öşür birbirine
eşdeğerdir. Tek farkları zirai ürünler için ödenen meblağa zekât yerine öşür
denmiş olmasıdır. Hal böyle iken, öşre tabi mahsullerin yapısından kaynaklanan
bazı meseleler dolayısıyla ekonomik değeri yüksek olmakla birlikte bazı
ürünlerin öşre tabi olup olmadığı da, özellikle ülkemizdeki toprağın hukuki
statüsüne bağlı olarak kimi zaman tartışılmıştır. Bu makalede söz konusu
tartışmaların fıkhî delilleri ve günümüze yansımaları fıkıh zaviyesinden
incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

: İslam hukuku, mali sistem, öşür, zekât, zirai ürünler

Kaynakça

• A.Grohmann, “Öşür”, İA, IX, ss. 482-485.Abdullah, Osman Hüseyn, ez-Zekât, ed-Damânu’l-İctimaîyyu’l-İslâmî, Kahire; Dâru’l-Vefâ, 1409/1989.Akyüz, Vecdi, , Zekât, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.Atar, Fahrettin, “İslâm Hukukunda Zekât ve Vergiler”, Diyanet Dergisi, 1979, c. XVIII, S. 4, ss. 226-242.Ateş, Süleyman, “Toprak ve İslâm”, AÜİFD, c. XVII/13 (1969), ss. 201-237.Aynî, Ebû Muhammed Mahmud, el-Binâye fi Şerhi’l-Hidâye, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1411/1990.Barkan, Ömer Lütfi, “Öşür”, İA, IX, ss. 485-488.Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed, Futûhu’l-Buldân, Beyrut: Mektebetü’l-Mearîf, 1407/1987.Berki, Ali Himmet - Osman Keskioğlu, Hz Muhammed ve Hayatı, Ankara: 1997.Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuku İslâmiyye ve İstılahâtı Fıkhıyye Kamusu, İstanbul: Bilmen Basın ve Yayın Evi, 1985.Buhârî, Muhammmed b. İsmail, el-Cami’u’s-Sahih, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1411/1991.Buhûtî, Mansur b. Yunus, Keşşafu’l-Ğinâ, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1997.Cassâs, Ebu Bekir er-Razî, Ahkâmu’l-Kur’an, Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1412/1992. Cezîrî, Şeyh Abdurrahman, el-Fıkh ale’l-Mezâhibi’l-Erba’a, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2006.Cin, Halil, “Arazi”, DİA, III, ss. 342-346.Çelik, Hüseyin, “Fey ve Ganimet Ayetleri Çerçevesinde Hz. Ömer’in Sevad Arazisi Hakkındaki Uygulamasının Değerlendirilmesi”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. VIII/15, (2010), ss. 75-100.Demirci, Mustafa, , İslamın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul: Kitabevi, 2003.Doğru, Mehmed, , Zekât İbadeti, İstanbul: Damla Yayınevi, 2007.Dusûkî, Şemsu’d-Dîn Şeyh Muhammed, Hâşiyetu’d-Dusûkî ale’ş-Şerhu’l-Kebîr, İhyâu’l-Kütübi’l-Arabî, ts.Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebu’s-Su’ûd Efendinin Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul: 1972.Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen, Kahire: Dâru’l- Hadîs, 1419/1998.Ebû Ubeyd, el-Kasım b. Sellâm, Kitâbu’l-Emvâl, trc. Cemalettin Saylık, İstanbul: Düşünce Yayınları, 1981.Ebû Yusuf, Yakub b. İbrahim, Kitâbu’l-Harâc, Amman: Dâru Kunûzi’l-Ma’rifeti’l-İlmiyye, 1430/2009.Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur’an Dili, İstanbul: Zehraveyn Yayın Evi ts.Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.Erkal, Mehmet, “Cizye”, DİA, VIII, ss. 42-45.Erkal, Mehmet, “Ganimet”, DİA, XIII, ss. 351-354.Erkal, Mehmet, “Öşür”, DİA, XXXIV, ss. 97-100.Erkal, Mehmet, “Toprak Mahsullerinin Zekâtı: Öşür”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2007, S. 9, ss. 9-36.Erkal, Mehmet, Zekât, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2008.Eskicioğlu, Osman, İslâm Hukukunda Vergiler Yahya b. Adem ve Kitâbu’l-Harâcı, İzmir: 1966.Fahruddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.Fayda, Mustafa, “Fey”, DİA, XII, ss. 511-513.Fayda, Mustafa, “Hz. Ömer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr”, AÜİFD, 1981, c. XXV, ss. 169-178.Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Trc. Salih Tuğ, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1414/1993.İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf, el-İstizkâr, Kahire: Dâru’l-Ve’y, 1414/1993.İbn Abidîn, Muhammed Emîn, Reddu’l- Muhtâr, Beyrut: Dâru Alemi’l-Kütüb, 1423/2003.İbn Âşûr, Muhammed Tahir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tunus: 1984.İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed, el-Kavânînu’l-Fıkhıyye, Daru’l-Fikr, ts.İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali, el-Muhallâ, Mısr: Matbaatü’n-Nehdeti’l-Abdilazîz, 1348.İbn Hümâm, Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvâhid es-Sivâsî, Fethu’l-Kadîr, ys. ts.İbn Kayyim el-Cevziyye, Ahkâmu Ehli’z-Zimme, Dammam: Dâru İbn Hazm, 1418/1997.İbn Kayyim el-Cevziyye, İ’lâmü’l-Muvakkıîn an Rabbi’l-Alemîn, Dammam: Dâru İbn Cevziyye, 1423/2002.İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2006.İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah, el-Muğnî, Riyad: Dâru Alemi’l-Kütüb, 1417/1997.İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, es-Sünen, Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut: Dâru Sadır, 1410/1990.İbn Münzir, Ebû Bekir, Kitâbu’l-İcma’, Amman: Mektebetu’l-Furkan, 1420/1999 İbn Nüceym, Zeynuddin b. İbrahim, el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesıd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1430/2009.İnalcık, Halil, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi”, İslami İlimler Dergisi-I, 1950, ss. 29-46.İsfehânî, Ebû Kasım Hüseyn b. Muhammed er-Rağıbî, el-Mufredât fî Ğaribi’l-Kur’an, Beyrut: Dâru’l-Marife, 1426/2005.Kallek, Cengiz, “Haraç”, DİA, XVI, ss. 71-88.Karâfî, Şihâbu’d-Dîn Ahmed b. İdrîs, ez-Zehîre, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.Karaman, Hayrettin, İslamın Işığında Günün Meseleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2001, I-IIIKaraman, Hayrettin, Mukayeseli İslâm Hukuku, İstanbul: İz Yayıncılık, 2001, I-IIIKaraman, Hayrettin,“Toprak Mülkiyeti ve Öşür”, Diyanet Dergisi, 1976, S. 2, ss. 80-88.Kardâvî, Yusuf, Fıkhu’z-Zekât, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1393/1973.Kâsânî, Alauddîn Ebû Bekir b. Mes’ud, Bedâi’u’s-Sanâi, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.Kenanoğlu, M. Macit, “Mîrî Arazi”, DİA, XXX. ss. 157-160.Kurtûbî, Ebû Abdullah, el-Cami’ li-Ahkâmi’l-Kur’an, 1427/2006.Malik b. Enes, el-Müdevvenetü’l-Kübrâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye ve’l-Velâyâtu’d-Dîniyye, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1410/1990.Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali, el-Hâvi’l-Kebîr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.Merğinânî, Ali b. Ebi Bekir b. Abdilcelîl, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî, Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.Mevsılî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.Meydânî, Abdulğanî el-Ğanîmî, el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1429/2008.Müslim, Müslim b. el-Haccâc, el-Cami’u’s-Sahîh, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1403/1983.Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed, es-Sünen, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.Nevevî, Ebû Zekeriyya, Kitâbu’l-Mecmû, Cidde: Mektebetü’l-İrsâd, ts. Remlî, Ahmed b. Hamza, Nihâyetü’l-Muhtâc ila Şerhi’l-Minhâc, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.Semerkandî, Alauddîn, Tuhfetü’l-Fukahâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.Serahsî, Ebû Bekir Muhammed, el-Mebsût, Beyrut: Dâru’l-Marife, 1409/1989.Seyyid Sabık, Fıkhu’s-Sünne, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1428/2007.Şâfiî, Muhammed b. İdris, , el-Ümm, Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1422/2001.Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Neylu’l-Evtâr, Riyad: Dâru İbn Kayyim, 1426/2005.Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Hasan, Kitâbu’l-Asl, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1410/1990.Şirâzî, Ebû İshâk, el-Mühezzeb, Beyrut: Dâru’s-Saade, 1412/1992.Şirbînî, Şemsu’d-Dîn Muhammed b. Hatîb, Muğni’l-Muhtâc, Beyrut: Dâru’l- Marife, 1418/1997.Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr, Cami’u’l-Beyân, Kahire: ts.Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre, es-Sünen, Beyrut, ts.Topal, Şevket, “İslâmî Yasama Kaynaklarında Paralar” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 10, 1998, ss. 477-484.Tuğ, Salih, İslâm vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, Ankara: AÜİF Yay., 1963.Yavuz, Yunus Vehbî, İslamda Zekât Müessesesi, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1983.Yiğit, Yaşar-Mehmet Keskin-İsmail Karagöz, Zekât İlmihali, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlar, 2011.Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kamûs, Kuveyt: et’Türâsü’l-Arabî, 1422/2001.Zerkeşî, Şemseddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah, Şerhu’z-Zerkeşî ala Muhtasari’l-Hırâkî, Riyad: 1413/1993.Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâm ve Edilletuh, Şam: Dâru’l-Fikr, 1409/1989.