THE EXPERIMENT OF ETYMOLOGY IN BÂBUR-NÂMA

Yıl 2019, Cilt: 12 Sayı: 25, 203 - 214, 11.03.2019

Ahmet Turan Türk

https://doi.org/10.12981/mahder.518644

Öz

Bâbur-nâma (Vekayî), which is the first example of memoirs in Turkish
literature, information about the places that are visited is given. The Bâbur,
whose life spans through wars and conquests, has revealed all aspects of his
work. The work is of great value in terms of the fact that the Bâbur himself
wrote it. In his work, Bâbur reflected the life style of the period with a
sincere style, and at the same time, he took an autobiographical approach. The
work written in three parts of Fergana, Kabul and history begins in 5 Ramadan
899 (10 Hazirian 1494) and ends in 3 Muharram 936 (7 September 1529). The work,
also known as Bâburname or Vekayî, has taken its place among the masterpieces
of Çağatay literature. Translated into many world languages, such as German,
English, Russian, XV. by the end of the century XVI. it contains important
information about Central Asia, Afghanistan and India at the beginning of the
century. This information partly contains
descriptions of etymology.

Etymology
studies is made in order to find the true meaning of a word and there are some
interesting examples of this study in Babur-nama. In these etymologic
explanations, some of them could be classified as folk etymology and some of
them are etymologic data. In this study, it is aimed to evaluate etymologic
elements in one of the most important works in Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

-nâma, Vekayî, etymology, folk etymology

BÂBURNAME’DE KÖKEN BİLGİSİ DENEMELERİ

Öz

Türk
edebiyatının hatırat türünde ilk örneği olan Bâburname’de (Vekayî) gezip
görülen yerler ve bu yerlere ilişkin bilgiler verilmiştir. Ömrü savaşlar ve
fetihlerle geçen Bâbur, başından geçenleri bu eserinde her yönüyle gözler önüne
sermiştir. Eser, Bâbur’un bizzat kendisi tarafından kaleme alınmış olması
yönüyle de büyük bir değere sahiptir. Eserinde Bâbur, samimi bir üslupla
dönemin yaşam tarzını yansıtmış ve aynı zamanda kendinden bahsederek yer yer
otobiyografik bir yaklaşım sergilemiştir. Fergana, Kabil ve Hindistan olarak üç
bölümde kaleme alınan eser 5 Ramazan 899’da (10 Haziran 1494) başlar ve 3
Muharrem 936’da (7 Eylül 1529) sona erer. Bâburnâme
veya Vekayi adıyla bilinen eser
Çağatay edebiyatının şaheserleri arasında yerini almıştır. Almanca, İngilizce, Rusça
gibi pek çok dünya diline çevrilen eser XV. yüzyıl sonu ile XVI. yüzyıl başında
Orta Asya, Afganistan ve Hindistan hakkında önemli bilgileri içermektedir. Bu
bilgiler içerisinde yer yer köken bilgisi açıklamalarına yer verilmiştir. 

Bir
sözün gerçek anlamını öğrenmek amacıyla yapılan köken bilgisi çalışmalarının Bâburname’de ilgi çekici örneklerine
rastlanmıştır. Bu yapılan köken bilgisi açıklamalarının bazıları halk köken
bilgisi diyebileceğimiz nitelikte ve bazıları ise bilimsel köken bilgisi
verilerdir. Bu çalışmada Türk kültür tarihinin önemli eserlerinden biri olan bu
eserde değinilen köken bilgisi unsurları değerlendirilmeye çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Bâburname, Vekayî, köken bilgisi, halk köken bilgisi

Kaynakça

• ABDULLAYEV, E, İSAEV, D, MURATALİEVA, C, TURSUNOV, A, ŞAMURZİNA, R, ŞÜKÜROV, C, Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü (1969), (Red. E. Abduldaev, D. İsaev), Frunze: Mektep Basması. [KTTS]ABDULLİN, İ.A., VAHİTOVA, S.B., GAZİZOVA, F.M., GAYNANOVA, L.R., GANİYEV, F.E., MÖHEMMEDİYEV, M.G., HANBİKOVA, Ş.S, EHMETYANOV, R.G., AHUNCANOV, G.H., MİNGULOVA, R.R. (1977-1981). Tatar Tĕlĕnĕñ Añlatmalı Süzlĕgĕ, I-III, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. [TTAS]AGIŞEV, İ.M., BİYİŞEV, E.G., ZEYNNULİNA, G.D., İŞMÖHEMMETOV, Z.K., KUSİMOVA, T.H., URAKSİN, Z.G., YARULLİNA, U.M. (1993). Başḳort Tĕlĕnĕñ Hüẕlĕgĕ, I-II, Moskova: Russkıy Yazık. [BTH] ARAT, Reşit Rahmeti, “Baburnâme”, (Yayıma Haz. Çetin Şan ), İstanbul: Kabalcı Yayınevi, s. 133-613.ARAT, Reşid Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III İndeks (haz. Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya-Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. [KB]ARSLAN EROL, Hülya (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ASTARABADÎ, Mirza Mahdi (1376), Senglax: Turkish-Persian Dictionary From 12th, Century Hejri (18 A. C.), (haz. Rowshen XIYAVİ, İran-Tehran: Neshre-e Markaz.BABUR, Gazi Zahirüddin Muhammed (1987). Vekayi, Babur'un Hâtıratı (Çev. Reşit Rahmeti Arat, Önsözü ve tarihî özeti yazan Y. Hikmet Bayur ). I- II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.BAYUR, Y. Hikmet (2006), “Önsöz”, Baburnâme, (Yayıma Haz. Çetin Şan ), İstanbul: Kabalcı Yayınevi, s. 9-23.BEVERIDGE, A. S. (1905), The Bábar-náma, GMS I, Leyden-London.BEVERIDGE, A. S. (1922), The Bâbur-nâma in English, I-II, London.BEVERIDGE, A. S. (1971), The Bábar-náma, Being the autobiography of the emperor Bábar, the founder of the Moghul Dynasty in India, written in Chaghatáy Turkish; now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Sálár Jang of Haydarábád, and edited with a preface and indexes, London: E. J. W. Gibb Memorial Series.BUHARÎ, Şeyh Süleyman Efendi (2003), Luġat-i Çaġatay ve Türkî-i ‘Osmanî, (Haz. Mehmet Ölmez), Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 13, İstanbul.CAFEROĞLU, Ahmet (2015), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. CLAUSON, Gerhard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.DOERFER, Gerhard (1963 -1975), Türkische Und Mongolische Elemente im Neupersischen, I - IV. Cilt, Wiesbaden.DURGUT, Hüseyin (1995), “Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmanî (Cild-i Evvel)” Adlı eserin Transkripsiyonu, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.ERCİLASUN, Ahmet B. ve Akkayonlu, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [DLT]GÜRSOY NASKALİ, Emine ve DURANLI, Muvaffak (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [ATS]KARAAĞAÇ, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.KERİMOĞLU, Caner (2016), Genel Dilbilime Giriş, Ankara: Pegem Akademi.KOÇ, Kenan, BAYNİYAZOV, Ayabek, BAŞKAPAN, Vehbi (2003), Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları. [KTTTS]KOCA, Duygu (2013), Babur-Nāme’nin [1b-60b] Arasındaki Bölümünün Gramatikal Dizini ve Sözlüğü, (Basılmamış Yüsek Lisans Tezi), Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. KÖPRÜLÜ, Fuad (1966), Edebiyat Araştırmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.LESSİNG, D. Ferdinand, Moğolca-Türkçe Sözlük I-II, (Çev. Günay KARAAĞAÇ), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.NECİP, Emir Necipoviç (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [YUTS]ÖGEL, Bahattin, (1993), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.ÖNER, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [TTS]ÖZİL, Hatice, “Babürnâme’de Babür’e Göre Bazı İsimlerin Koyunma Nedenleri”, The Journal of Academic Social Science Studies JASS, Volume 6 Issue 1, p. 1141-1148, January 2013. ÖZŞAHİN, Murat (2017), Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [BTS] POPPE, Nicholas (1992), Moğol Yazı Dilinin Grameri, (Çev. Günay Karaağaç), İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. ŞEN, Mesut (1993), Gazi Zahirüddin Muhammed Babur Giriş-metin (Kabil ve Hindistan Bölümleri) Açıklamalı Dizin, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.ŞİRİN USER, Hatice (2009), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları. ŞİRİN, Bilal İsmail (2017), Babur-Nāme’nin [120a-183a] Arasındaki Bölümü (Metin, Gramatikal Dizin ve Sözlük), (Basılmamış Yüsek Lisans Tezi), Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.STACHOWSKİ, Marek (2011), Etimoloji, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.STAROSTIN, Sergei, DYBO, Anna; MUDRAK, Oleg (2003), Etymological Dictionary Of The AltaicLanguages, (edited by Denis SINOR, Nicola Di COSMO), Leiden-Boston: BrillTERZİOĞLU, Hakan (2016), Babur-Nāme’nin [245a-304b] Arasındaki Arasındaki Bölümü (Metin, Gramatikal Dizin ve Sözlük), (Basılmamış Yüsek Lisans Tezi), Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.THACKSTON, W. M., Jr. (1993). Zahirüddin Muhammad Babur Mirza BÂBURNÂME, Çağatayca Aslı, Abdul-Rahim Hanhanan’ın Farsça Tercümesi ve İngilizcesi (Yayınlayanlar Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin), Doğu Dilleri ve Edebiyatılarının Kaynakları 18, Part I: 1-245, Part II: 246-537, Part III: 538-904, Harvard University.VARDAR, Berke (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.YÜCEL, Bilâl (1995). Babür Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.YUDAHİN, K. K. (1994), Kırgız Sözlüğü I (A-J), (Yayına hazırlayan: Abdullah Taymas), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. [KS]ZEMAHŞERÎ (2017), Mukaddimetü’l-Edep, (Haz. N. N. Poppe, Çev. Mustafa S. Kaçalin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.