KUR’ÂN-I KERÎM’DE İMAM KAVRAMI VE İLK DÖNEM MEZHEPLERİN İMÂMET ANLAYIŞLARI

Yıl 2019, Cilt: 10 Sayı: 1, 243 - 278, 30.06.2019

Mehmet Hanifi Yoldaş

Öz

İslâm’ın erken dönemden itibaren “imam”, kendisine uyulan,
önder anlamları sebebiyle cemaate namaz kıldıran kimse için kullanılan bir
sözcük olsa da zamanla siyasi içerik kazanmış bir kavram olarak “halife” ile eş
anlamlı olacak şekilde kullanılmış ve toplumun başında bulunarak onları sevk ve
idare eden kimse için de kullanılmaya başlanmıştır. Kur’an’da Hz. Peygamber’in
vefatından sonra devletin başına kimin geçeceği meselesine doğrudan değinilmediği
gibi hadislerde de doğrudan bu mesele yer almamıştır. Bu nedenle tarih boyunca
Müslümanlar bu konuda Kitap ve Sünnetin genel ilkelerinden hareketle tutum
belirlemeye çalışmışlardır. Bu makalede önce “imam” kavramının Kur’ân’da
kullanıldığı anlamlar tespit edilmeye ve akabinde “imam” kavramı ile “hilâfet”
kavramı arasındaki anlam ilişkisi ortaya konulmaya çalışılacaktır. İslâm ümmeti
içerisinde ilk teşekkül eden mezheplerin imâmet/hilafet ile ilgili olduğu
düşünüldüğünde fırkaların bu konudaki görüşlerini aktarmak mezheplerin
tanınması ve bilinmesi noktasında büyük bir önem arz ettiği için çalışmanın
sonunda mezheplerin imamete dair görüşleri aktarılacaktır. İtikadî mezheplerin
“imâmet-hilâfet” görüşlerine bütüncül bir bakışın İslam’ın erken döneminden
itibaren teşekkül etmiş olan mezheplerin görüşlerinin anlaşılmasına katkıda
bulunacağı izahtan varestedir.

Anahtar Kelimeler

İmam, imamet, halife, hilafet, itikadî mezhepler

Kaynakça

• KAYNAKÇAABDULHAMİD, İrfan, İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, Çev. Saim Yeprem, TDV Yayınları, Ankara, 2011.AKBULUT, Ahmet, “Hariciliğin Siyasi Görüşlerinin İtikadileşmesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31:331-348._____, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Otto Yayınları, Ankara, 2016.ARNOLD, T. W., “ Hilâfet”, İslâm Ansiklopedisi, (V/1: 148-155), İstanbul, 1977.ARSLAN, Hulusi, İslâm Düşüncesi Geleneğinde Şia-Mu’tezile Etkileşimi, Endülüs Yayınları, İstanbul, 2017.ASKERİ, Ebu Hilal el-Hasan b. Abdullah, el-Vucüh ve’n-Nezair fi’l-Kur’ân’il- Kerim, Thk. Ahmed Seyyid, Daru’l-Kitabu’l-İlmiye, Beyrut, 1971.AVCI, Casim, “Hilâfet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (16:539-546), İstanbul, 1997. AY, Mahmut, Mu’tezile ve Siyaset, Endülüs Yayınları, İstanbul, 2017.AYDINLI, Osman, Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi, Endülüs Yayınları, İstanbul, 2018. _____, Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Araştırma Yayınları, Ankara, 2003._____, “Mu’tizelenin İmâmet Nazariyesi: Teori ve Pratik”, Dini Araştırmalar, 3/7 (Mayıs-Ağustos, 2000), 17-52._____, Mu’tezile’de İmâmet ve Siyaset, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2017.BAĞDADÎ, Abdulkahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırak, el-Mektebetu'l-Asriyye, Beyrut, 1990._____, Kitabu Usuli’d-Din, Beyrut, 1981.BAKILLÂNÎ, Ebu Bekir Muhammed b. et-Tayyib, et-Temhid fi’r-Red ala’l-Mulhide el-Muattıle ve’r-Rafıda ve’l-Havaric ve’l-Mu’tezile, Daru’l-Fikri’l-Arabiyye, Kahire, 1947.BULUT, Halil İbrahim, İslâm Mezhepleri Tarihi, DİB Yayınları, Ankara 2016.CABİRÎ, Muhammed Abid, Arap-İslâm Siyasal Aklı, Çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001.CÜRCANÎ, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif, et-Ta’rifat, Beyrut, 1987.DEMİRCAN, Adnan, Hâricilerin Siyasi Faaliyetleri, Beyan Yayınları, İstanbul, 2014. EBU ZEHRA, Muhammed, İslâm’da Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, Çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin, Hisar Yayınları, İstanbul, 2011.EŞ’ARÎ, Ebu’l Hasan Ali b. İsmail el-Basrî, Makalâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn I, Mektebetu’n-Nehdati’l-Mısriyye, Beyrut, 2009. EVKURAN, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2012.FAZLUR Rahman, İslâm, Çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2012.FIĞLALI, Ethem Ruhi, “Hâriciler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (16:169-175); İstanbul, 1997. _____, Günümüz İslâm Mezhepleri, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir, 2008._____, İbadiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1972._____, “İbaziyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (19/256-261), İstanbul, 1997. _____, İmamiyye Şiası, Ağaç Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008.FÎRUZÂBÂDÎ, Mecdiddin Muhammed b. Yakûp, el-Kamusu’l-Muhit, Thk. Tahkiku’t-Turâs, Müessestü’r-Risale, Beyrut, 1994. GÖKALP, Yusuf, “Zeydiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (44:328-331), İstanbul, 2013.HALEBÎ, Ahmed b. Yusuf b. Abdurrahim Semin, Umdetu’l-Huffaz, Cilt 1, Daru’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996.HATİPOĞLU, Mehmed Said, Hilâfetin Kureyşliliği, Otto Yayınları, Ankara, 2017. İLHAN, Avni, “İmâmet Nazariyesinde Seçim ve Nas Münakaşası”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1983), 137-147._____, “Gaybet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (XIII:410-412), İstanbul, 1996.İBN HAZM, Ali ibn Ahmed, Kitabu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehva ve’n-Nihal, Daru’l-Ceyl, Beyrut. İBN MANZÛR, Cemâluddin b. Muhammed b. Mukerrem, Lisânu’l-Arab, Müessesetu’l-E’lemi li’l-Matbûat, Beyrut, 2005.İSFAHANÎ, Ragıp, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’ân, Daru’l-Marife, Beyrut, 1961. İŞCAN, Mehmet Zeki, “İmamiyye Şiasında Politik Bir Teori Olarak İmâmetin İmkânı”, EKEV Akademi Dergisi 6/10 (Kış 2002), 73-94.IVAKOV, W., “İmam”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, (5/2:980-983), İstanbul, 1977. KÂDÎ, Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasan Abdulcebbâr b. Ahmed, Şerhu'l-Usulî'l-Hamse, Thk. Abdulkerim Osman, Mektebetü Vehbe, Kahire, 1988.KALLEK, Cengiz, “Maverdi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (28:180-186), İstanbul, 2003.KUBAT, Mehmet, İslâm Mezhepleri Tarihi, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul, 2014._____, “İtikadî Mezheplerin İmâmet Tasavvuru”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, INIJOSS, Cilt: 7, Sayı: 2, ss. 25-41, Malatya, 2018._____, “Hâricilerin İmâmet Görüşleri Bağlamında Yapılan Bazı Çağdaş Yorumların Tutarsızlığı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/27 (Yaz 2013): ss. 316-335._____, “Hâricîliğin Doğuşunda Münâfıkların Rolü”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, www.dinbilimleri.com, Cilt: 6, Sayı: 4, ss. 115-151, 2006._____, “Eş’arî Ekolünün Öncüsü Olarak Ebu’l-Hasan El- Eş’arî ve Kelamî Görüşleri”, İslamî İlimler Dergisi, Yıl 7, Cilt 7, Sayı 13, ss. 21-47.KUMMÎ, Sa’d b. Abdullah Ebu Halef el-Eş’arî, Kitabu’l-Makalat ve’l-Fırak, Tahran, 1963.KUTLU, Sönmez, “Maturidilik”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Hasan Onat-Sönmez Kutlu, Ankara, 2012.KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “İmam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (22:178-181), İstanbul, 2000. MALATÎ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed, et-Tenbih ve’r-Red ala Ehli’l-Ehva ve’l-Bid’a, Mısır, 1993. MÂVERDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye ve’l-Vilâyâtü’d-Dîniyye, Mektebetu Daru İbni Kuteybe, Kuveyt, 1979.MEMİŞ, Murat, “İmâmet Teorisi Bağlamında Mu’tezililerin Hz. Ali Anlayışı”, Kelam Araştırmaları 8:2 (2010), 117-145.MUSTAFA, Nevin A., İslâm Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, Çev. Vecdi Akyüz, İz Yay., İstanbul, 1990.NEVBAHTÎ, Hasan b. Musa, Fırkau’ş-Şia, Necef, 1932.ONAT, Hasan, Emeviler Dönemi Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, Endülüs Yayınları._____, “Şii İmâmet Nazariyesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32, (1992), ss. 89-110.ÖZ, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2012._____, Başlangıçtan Günümüze Şiilik ve Kolları, Ensar Yayınları, İstanbul, 2011. _____, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayınları, İstanbul, 2012._____, (Avni İlhan ile birlikte), “İmâmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (22:201-203), İstanbul, 2000.RAYYİS, Muhammed Ziyauddin, İslâm’da Yönetim Sistemi ve Temelleri, Çev. İbrahim Sarmış, Ankara, 2017.SOYAL, Fikret, “Dört Halife Seçimi ve Kelamda İmâmet Tartışmalarına Etkisi”, Araşan Sosyal Bilimler Dergisi 11-12, (2011), 245-257.ŞEHRİSTANÎ, Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, Mektebetu'l Asriyye, Beyrut, 2005. TABATABAÎ, Muhammed Hüseyin, “İmamın Bilgisine Dair (İmâmet Düşüncesi)”, Çev. Mustafa Akçay, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/3 (Temmuz- Ağustos- Eylül 2004), ss. 121-136. TAFTAZANÎ, Mesud b. Saduddin, Şerhu’l-Akideti’n-Nesefî, Thk. Mustafa Merzukî, Daru’l-Huda, 2000.TAN, Muzaffer, “Geçmişten Günümüze Şiilik”, Eskiyeni 25 (İlbahar 2012).TANCİ, Muhammed Tavit, “İslâm’da Hilâfet ve Mezheplerin Doğuşu”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1994), 25-68.TEBER, Ömer Faruk, “Hârici İmâmet Nazariyesi ve Mutlak Hakikatin Meşruiyeti Sorunu”, EKEV Akademi Dergisi 12/34 (Kış 2008), 57-72.TOPALOĞLU, Bekir (İlyas ÇELEBİ ile birlikte), Kelam Terimleri Sözlüğü, İSAM Yayınları, İstanbul, 2010.YAŞAROĞLU, Hasan, “Zeydiyye’nin İmâmet Görüşü ve Diğer Bazı Mezheplerle İlişkileri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2:3 (Temmuz 2013), 113-132.ZAHİR, İhsan İlahi, Şia’nın İmâmet ve Takiyye Anlayışı, Çev. Sabri Hizmetli, Hasan Onat, Afşaroğlu Matbaası, Ankara, 1984.