Kâtip Çelebi’de Fıkhın İlimler Tasnifindeki Yeri ve Matematik ve Astronomi Bilmeyen Fakihin Eleştirisi

Yıl 2019, Sayı: 8, 13 - 36, 30.06.2019

Murat Şimşek

Öz

Özet: Osmanlı dönemi ulema tipolojisi
bakımından meslekten bir âlim özelliği taşımayan Kâtip Çelebi (ö. 1067/1657), örgün klasik medrese eğitimi
almamış olmasını avantaja çevirerek bu eğitim ve uygulamalardan ilk şüphelenen
kişi olma özelliğini elde etmiştir. Bu tavır ona, zirvede olan nakli ilimleri
tenkit etme imkânı vermiştir. Detayına iyi nüfuz edemediği gerekçesiyle tenkit
edilebilecek olan bu şüpheciliği, kendi dönemi ve sonrasında krizin fark edilip
Osmanlı düşüncesinin tekrar formüle edilerek yaklaşık bir asır devam edecek
olan entelektüel bir faaliyeti tetiklemesi bakımından kayda değerdir. Nitekim
Kâtip Çelebi’nin eserleri vefatından bir asır sonra Osmanlı bürokrasisi
tarafından yaygın kabul görmüştür. el-İlhâmü’l-mukaddes mine’l-feyzi’l-akdes adlı eserinde dönemi Şeyhülislam’ı
Bahâî Mehmed Efendi’nin (ö. 1064/1653) bir fetvâsını akli ilimleri elde etmeden
fıkhın yeterli olmayacağı ve bu eksikliğin fakihi gülünç duruma düşüreceği
iddiasına delil göstererek eleştirmiştir. Bu ve benzeri durumlar, bu tür
tavırlarını diğer İslam ilimleri hakkında da gösteren Kâtip Çelebi’yi tarihten
kendi zamanına ilimlerin sınıflandırılması ve varlık merâtibindeki yeri
konusunu tespite yöneltmiş olmalıdır. Neticede o, meselenin çözümünün naklî ve
aklî ilimler dengesi perspektifine bağlı olduğu düşüncesine varmıştır. Bu
dengeyi kurarken kendinden önce yapılan bilim tasniflerini kullanmış ve bu
tasnifler içinde fıkhın yerine de işaret etmiştir. Teknik yönü ile çok müdekkik
olmamakla tenkit edilse de tarihi kurgusu ve önerisi bakımından bu tasnifi
kayda değerdir. Bu çalışmada Kâtip Çelebi’nin muhtelif eserlerinde yer verdiği
bilim tarihi çerçevesinde ilimler tasnifi, bu tasnif içerisinde fıkha verilen
yer ve kendi dönemindeki fukahâyı eleştirileri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kâtip Çelebi, fıkıh, bilimler tasnifi, matematik, astronomi

Kaynakça

• KAYNAKÇACürcânî, Seyyid Şerîf, Kitâbü’t-Ta‘rîfât, thk. Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1424/2003.Fazlıoğlu, İhsan, Kayıp Halka: İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi, İstanbul: Papersense yayınları, 2014.Gazzâlî, Ebû Hâmid, İhyâu ‘ulûmi’d-dîn I-XVI, Kahire: Dâru’ş-şa‘b, ts.Gökyay, Orhan Şaik, Kâtip Çelebi’den Seçmeler, İstanbul: M.E.B. Yayınları, 1968.Halebî, Burhaneddin İbrâhim, Halebî kebîr, Ali Bey Matbaası, 1295.İpşirli, Mehmet, “Damadzâde Ahmed Efendi,” DİA, 1993, VIII, 450.İzmîrî, Süleyman b. Veli, Hâşiyetü’l-Fâzıl el-İzmîrî ‘ala Mir‘âti’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsûl, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1309.Kara, İsmail, Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.Katib Çelebi, Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ehakk: En doğruyu seçmek için Hak terazisi / En doğru olanı tercih konusunda Hak ölçü, tıpkıbasım ve tercüme, Türkçeleştirenler: Orhan Şaik Gökyay, Süleyman Uludağ, İstanbul: Kabalcı Kitabevi, 2008.Kâtip Çelebi, el-İlhâmü’l-mukaddes min feyzi’l-akdes, Süleymaniye Kütüphanesi Mahmud Efendi, nr. 1938; Hamidiye, nr. 993/2, vr. 40ᵇ-49ᵇ.Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-‘arabî, ts.Kâtip Çelebi, Kitâb-ı Cihannümâ, Müteferrika baskısı, Matbaa-ı Amire.Köksal, A. Cüneyd, Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.Kutluer, İlhan, “Kâtip Çelebi ve Bilimler: Keşfü’z-Zunûn’un Mukaddimesinde “el-İlm” Kavramı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2000, sy. 18, s. 85-86.Kutluer, İlhan, Yitirilmiş Hikmeti Ararken, İstanbul: İz yayıncılık, 2011.Makdisi, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, tercüme ve inceleme Ali Hakan Çavuşoğlu - Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik, 2012.Muhammed b. A‘la et-Tehânevî, Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn, thk. Ali Dehûc, Beyrut: Mektebetü Lübnân nâşirûn, 1996.Muhammed Hamidullah, “Ârâü Kâtip Çelebi fî ba‘zı’l-mesâili’l-fıkhiyye el-müteessire bi ‘ilmi’l-heyeti’l-cedîd, Kâtip Çelebi’nin el-İlhâm’ul-Mukaddes min’el-Feyzi’l-Akdes’i [Metin neşri],” İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1971, cilt: IV, sayı: 3-4, s. 153-215 tıpkıbasım.Şehsuvaroğlu, Bediî N., “İlham-al Mukaddes min al-Feyz-al-Akdes Risâlesi ve Kâtip Çelebi’nin İlmî Zihniyeti Hakkında Birkaç Söz”, Kâtip Çelebi: hayatı ve eserleri hakkında incelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.Şimşek, Murat, “Mevzû-Mebâdi-Mesâil-Gâye Bağlamında Fıkıh ve Usûlü”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 33, 2012, s. 62-63.Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, Miftâhü’s-sa‘âde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1405/1985.Yurtoğlu, Bilal, Katip Çelebi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2009.