Yetersizliği Olan ve Normal Gelişim Gösteren Çocuğa Sahip Ailelerin Travma Sonrası Stres Belirti ve Sosyal Destek Düzeylerinin İncelenmesi / The Examination of Post-Traumatic Stress Symptom and Social Support Levels of the Families Having a Child with Di

Yıl 2015, Cilt: 12 Sayı: 32, 221 - 245, 30.12.2015

Seray Olçay-gül Burcu Olgunsoylu Yeşim Ünal

Öz

Yaşam boyu travmatik yaşantılardan biri olan yetersizlik gösteren çocuğa sahip olma, ailelerin çocuklarının vücut bütünlüğüne ve sağlıklı aile yaşamlarının devamlılığına tehdit olarak algıladıkları stres verici bir durumdur. Bu çalışmanın amacı farklı yetersizliklere sahip çocuğu olan aileler ile sağlıklı gelişen çocuğa sahip ailelerin travma sonrası stres belirti (TSSB) ve algıladıkları sosyal destek düzeylerini karşılaştırmak; TSSB ile algılanan sosyal destek arasındaki ilişkiyi incelemektir. 415 yetersizlik gösteren çocuğa, 417 sağlıklı gelişen çocuğa sahip; toplamda 832 aile oluşturmuştur. Araştırmada kişisel bilgi formu, Travmatik Stres Belirti Ölçeği ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği kullanılmıştır. Yetersizlik gösteren çocuğa sahip ailelerin TSSB düzeylerinin sağlıklı gelişen çocuğa sahip ailelerden düşük olduğu, ailelerin algıladıkları sosyal destek düzeyleri arasında fark olmadığı görülmüştür. Yetersizlik gösteren çocuğa sahip ailelerde TSSB ile arkadaş ve özel kişiden; sağlıklı gelişen çocuğa sahip ailelerde aileden, arkadaştan, özel kişiden ve toplamda algılanan sosyal destek düzeyi arasında negatif yönde ilişki olduğu görülmüştür. Bulgular alanyazın çerçevesinde tartışılmış; ileri araştırma ve uygulamaya yönelik önerilerde bulunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Travma, Yetersizliği olan Çocuk Ailesi, Algılanan Sosyal Destek, Travmatik Yaşantı

Kaynakça

• Akandere, M., Acar M. ve Baştuğ, G. (2009). Zihinsel ve fiziksel engelli çocuğa sahip anne ve babaların yaşam doyumu ve umutsuzluk düzeylerinin incelenmesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, 23-33.
• Aker, A. T. (2006). 1999 Marmara depremleri: Epidemiyolojik bulgular ve toplum ruh sağlığı uygulamaları üzerine bir gözden geçirme. Türk Psikiyatri Dergisi, 17 (3), 204-212.
• -
• Aker, A.T., Özeren, M., Başoğlu, M., Kaptanoğlu, C., Erol, A. ve Buran, B. (1999). Klinisyen tarafindan uygulanan Travma Sonrası Stres Bozukluğu Ölçeği (TSSB-Ö)-Geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi, 10, 286-293.
• Akkök, F., Aşkar, P. ve Karancı N. (1992). Özürlü bir çocuğa sahip anne babalardaki stresin yordanması. Özel Eğitim Dergisi, 1 (2), 8-12.
• Altuğ-Özsoy, S., Özkahraman, Ş. ve Çallı, F. (2006). Zihinsel engelli çocuk sahibi ailelerin yaşadıkları güçlüklerin incelenmesi. Aile ve Toplum, 8(3), 69-79.
• APA (2000). Amerikan Psikiyatri Birliği Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, 4. baskı: Yeniden gözden geçirilmiş tam metin (DSM-IV-TR). E. Köroğlu (Çev.). Ankara: Hekimler Yayın Birliği.
• APA (2013). Amerikan Psikiyatri Birliği Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, 5. baskı (DSM-5). E. Köroğlu (Çev.). Ankara: Hekimler Yayın Birliği.
• Ardıç, A. (2013). Otistik Spektrum Bozukluğu tanısı almış çocukların ailelerine yönelik bir psiko-eğitsel grup programının ebeveynlerin bazı psikolojik değişkenleri üzerindeki etkisi. Doktora tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Arkar, H., Sarı, Ö. ve Fidaner, H. (2004). Relationships between quality of life, perceived social support, social network and loneliness in a Turkish sample. Yeni Symposıum, 42 (1), 20-27.
• Arı, E. (2006). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuğa sahip ailelerin yaşadıkları kaygı düzeyi, algıladıkları sosyal destek ve ana-babalık tutumlarının incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Aslan, Ç. Ç. (2010). Zihinsel engelli olan anne ve babaların psikolojik belirtileri, sosyal destek algıları ve stresle başa çıkma tarzlarının karşılaştırılması. Yüksek lisans tezi, Maltepe Üniversitesi, İstanbul.
• Arslantaş, H. ve Ergin, F. (2011). Loneliness, depression, social support and related factors in individuals between 50 and 65 years. Turk. J. Geriatr; 14:135–144
• Atalay, Ö. D. (2013). Özgül öğrenme güçlüğü tanılı çocuğa sahip annelerin algılanan sosyal destek düzeylerinin ve stresle başa çıkma tutumlarının incelenmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Bilim Üniversitesi, İstanbul.
• Azar, M., & Badr, L. K. (2006). The adaptation of mothers of children with intellectual disabilty in Lebanon. Journal of Transcultural Nursing, 17(4), 375-380.
• Baker, B., L., McIntyre, L., L., Blacher, J., Crnic, K., Edelbrock, C., & Low, C. (2003). Pre-school children with and without developmental delay: Behaviour problems and parenting stress over time. Journal of Intellectual Disability Research, 47, 217-230.
• Başoğlu, M., Şalcıoğlu, E., Livanou, M., Özeren, M., Aker, T., Kılıç, C. ve Mestçioğlu, Ö. (2001). A study of the validity of a screening instrument for traumatic stress in earthquake survivors in Turkey. Journal of Traumatic Stress, 14(3), 491-509.
• Baykoç, D., N., Bayhan, P. ve Artan, İ. (2000). Engelli çocuğa sahip ailelerin beklentileri ve endişe duyduklari konularin incelenmesi. Sosyal Hizmetler Dergisi, 1 (11), 16-23.
• Beckman, J. P. (1983). Influence of selected child characteristic on stress in families of handicapped infants. American Journal of Mental Deficiency, 88 (2), 150-156.
• Blake, D., D., Weathers, F., W., Nagy, L., M., Kaloupek, D., G., Gusman, F., D., Charney, D., S., & Keane, T. M. (1995). The development of a clinician-administered PTSD scale. Journal of Traumatic Stress, 8, 75-90.
• Boyd, B. (2002). Examining the relationship between stress and lack of social support in mothers of children with autism. Focus on Autism and Developmental Disabilities, 17, 208.
• Bright, J., & Hayward, P. (1997). Stigma and mental illness: A review and critique. Journal of Mental Health, 6, 345 -354.
• Cavkaytar, A., Batu, S., & Çetin, O. (2008). Perspectives of Turkish Mothers on Having a Child with Developmental Disabilities. International Journal of Special Education, 23 (2), 101-109.
• Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support and buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98 (2), 310- 357.
• Coşkun, Y. ve Akkaş, G. (2009). Engelli çocuğu olan annelerin sürekli kaygı düzeyleri ile sosyal destek algıları arasındaki ilişki. Ahi Evran University Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1), 213- 227.
• Dehkordi, M., Kakojoibari, A., Mohtashami, T., & Yektakhah, S. (2011). Stress in mothers of hearing impaired children compared to mothers of normal and other disabled children. Audiol, 20(1), 128-136.
• Doğan, M. (2001). İşitme engelli çocuğa sahip ebeveynlerin çeşitli psikolojik değişkenler açisindan değerlendirilmesi. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Doğan, M. (2010) Zihinsel yetersizlikten etkilenmiş öğrencilere günlük yaşam becerilerinin kazandirilmasinda davranış öncesi ipucu ve sınama ipucu işlem süreci ile yapılan öğretimin etkililiği. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Dönmez, B., N., Bayhan, P. ve Artan, İ. (2001). Engelli çocuğu olan ailelerin yaşam döngüsü içinde karşılaştıkları sorunların incelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi, 12 (2), 31-43.
• Duarte, B., & Yazıgı, M. (2005). Factors associated with stress in mothers of children with autism. Autistic Society, 9 (4), 416–427
• Duygun, T. ve Sezgin, N. (2003). Zihinsel engelli ve sağlıklı çocuk annelerinde stres belirtileri, stresle başaçıkma tarzları ve algılanan sosyal desteğin tükenmişlik düzeyine olan etkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 18 (52), 37-52.
• Duvdevany, I., & Abboud, S. (2003). Stress, social support and well-being of Arab mothers of children with intellectual disability who are served by welfare services in northern Israel. Journal of Intellectual Disability Research, 47(4-5), 264-272.
• Dyson, L. L. (1997). Fathers and mothers of school-age children with developmental disabilities: Parental stress, family functioning, and social support. American Journal on Mental Retardation, 102 (3), 267-279.
• Ehlers, A., Mayou, R. A., & Bryant, B. (1998). Psychological predictors of chronic posttrumatic stress disorder after motor vehicle accidents. Journal of Abnormal Psychology, 107 (3), 508-519.
• Ekas, N.V., & Whitman, T.L. (2011). Adaptation to daily stress among mothers of children with an autism spectrum disorder: The role of daily positive affect. Journal of Autism and Developmental Disorders, 41, 1202-1213.
• Eke, İ. (2007). Travma Sonrası Stres Bozukluğu. İstanbul: Davranış Bilimleri Enstitüsü Travma Merkezi.
• Eker D. ve Arkar H. (1995) Perceived social support: psychometric properties of the MSPSS in normal and pathological groups in a developing country. Soc Psychiatry Psychiatric Epidemiol, 30:121-126
• Eker, D., Arkar, H. ve Yaldız, H. (2001). Çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçeğinin gözden geçirilmiş formunun faktör yapısı, geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikiyatri Dergisi, 12 (1), 17-25.
• Elçi, Ö. (2004). Otizmi olan çocuk ailelerinde sosyal destek, stres düzeyi ve başa çıkma stratejilerinin, travma sonrası büyümeyi ve tükenmişliği yordama düzeyi. Yüksek lisanas tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Ergin, D., Şen, N., Eryılmaz, N., Pekuslu, S. ve Kayacı, M. (2007). Engelli çocuğa sahip ebeveynlerin depresyon düzeyi ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 10 (1), 41-48.
• Erhan, G. G. (2005). Zihinsel engelli çocuğu olan annelerin umutsuzluk, karamsarlık, sosyal destek algılarının ve gelecek planlarının incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Esenler, B. (2001). Otizm veya dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu tanısı almış çocukların annelerinin stres düzeylerinin karşılaştırılması. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Feldman, M., Varghese, J., Ramsay, J., & Rajska, D. (2002). Relationships between social support, stress and mother-child interactions mothers with intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 15(4), 314-323.
• Fışıloğlu, A. ve Fışıloğlu, H. (1996). Turkish families with deaf and hard of hearing children: A systems approach in assessing family functioning. American Annals of the Deaf, 141, 230-235.
• Gallagher, S., Phillips, A., Oliver, C., & Carroll, D. (2008). Predictors of psychological morbidity in parents of children with intellectual disabilities. J. Pediatry Psychology, 33 (10), 1129-1136.
• Gander, M. J., & Gardiner, H. W. (2004). Çocuk ve Ergen Gelişimi. B. Onur (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Gökler, I. (2007). Çocuk ve ergenler için sosyal destek değerlendirme ölçeği Türkçe formunun uyarlama çalışması: Faktör yapısı, geçerlik ve güvenirliği. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 14(2), 90-99.
• Görgü, E. (2005). 3-7 yaş arası otistik çocuğa sahip olan annelerin algıladıkları sosyal destek düzeyleri ile depresyon düzeyleri arasındaki ilişki. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Gray, M. J., Litz, B. T., Hsu, J. L., & Lombardo, T. W. (2004). Psychometric properties of the life events checklist. Assessment, 11 (4), 330-41.
• Guralnick, M., Hammond, M., Neville, B., & Connor, R. (2008). The relationship between sources and functions of social support and dimensions of child- and parent-related stress. Journal of Intellectual Disability Research, 1138-1154.
• Hadadian, A. ( 1994). Stress and social support in fathers and mothers of young children with and without disabilities. Early Education and Development, 5 (3), 226-235.
• Hassall, R., Rose, J., & McDonald, J. (2005). Parenting stress in mothers of children with an intellectual disability: The effects of parental cognitions in relation to child characteristics and family support. Journal of Intellectual Disability Research, 49, 405-418.
• Hastings, R. P. (2003). Child behavior problems and partner mental health as correlates of stress in mothers and fathers of children with autism. Journal of Intellectual Disability Research, 47 (4), 231-237.
• Hastings, R. P., Kovshoff, H., Ward, N. J., Espinosa, F. D., Brown, T., & Remington, B. (2005). System analysis of stress and positive perceptions in mothers and fathers of pre-school children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35(5), 635–644.
• Hayes, W. (2013). The impact of parenting stress: A meta-analysis of studies comparing the experience of parenting stress in parents of children with and without autism spectrum disorder. Journal of Autism Develepmontal Disorder, 43 (3), 629-42.
• Heiman, T., & Berger, O. (2008). Parents of children with Asperger syndrome or with learning disabilities: Family environment and social support. Research in Developmental Disabilities, 29(4), 239-300.
• Henggeler, S. W., Watson, S. M., Whelan, J. P., & Malone, C. M. (1990). The adaptation of hearing parents of hearing-impaired youths. American Annals of the Deaf, 135,211-216.
• Hill, C., & Rose, J. (2009). Parenting stress in mothers of adults with an intellectual disability: Parental cognitions in relation to child characteristics and family support. Journal of Intellectual Disability Research, 53, 969-980.
• Işıkhan, V. (2005). Türkiye’de zihinsel engelli çocuğa sahip annelerin sorunları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları..
• Kaner, S. (2004). Engelli çocukları olan ana-babaların algıladıkları stres, sosyal destek ve yasam doyumlarının incelenmesi. Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri, Proje No: 2001-0901-007, Ankara.
• Karadağ, G. (2009). Engelli çocuğa sahip annelerin yaşadıkları güçlükler ilke aileden algıladıkları sosyal destek ve umutsuzluk düzeyleri. TAF Preventive Medicine Bulletin, 8 (4), 315-322.
• Karakaya, Ö., Ağaoğlu, B., Coşkun, A., Şişmanlar Ş. G. ve Yıldız-Öc, Ö. (2004) Marmara Depreminden Üç Buçuk Yıl Sonra Ergenlerde TSSB, Depresyon ve Anksiyete Belirtileri. Turk Psikiyatri Dergisi, 15(4):257-263.
• Karande, S., Kumbhare, N., Kulkarni, M., & Shah, N. (2009). Anxiety levels in mothers of children with specific learning disability. Journal of Postgraduate Medicine, 55(3), 165-170.
• Kavak, S. (2007). Algılanan aile yakınları destek ölçeğinin geliştirilmesi ve 0–8 yaş arası engelli çocuğu olan annelerin yakınlarından aldığı desteği algılamaları. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Kay, B. (2002). Zihinsel engelli ve engelli olmayan çocuğa sahip anne babaların algıladıkları sosyal destek düzeyleri. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Kaytez, N., Durualp, E. ve Kadan, G. (2015). Engelli çocuğu olan ailelerin gereksinimlerinin ve stres düzeylerinin incelenmesi. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4(1), 197-214.
• Kazak, A. (1987). Families with disabled children: Stress and social network in three samples. Journal of Abnormal Child Psychology, 15 (1), 137- 140.
• Kazak, A. E., & Marvin, R. S. (1984). Differences, difficulties and adaptation: Stress and social networks in families with a handicapped child. National Council on Family Relations, 33 (1), 67- 77.
• Keskin, G., Bilgi, A., Engin, E. ve Dülgerler, Ş. (2010). The evaluation of anxiety, parental attitude and coping strategy in parents of children with mental retardation. Anatolian Journal Of Psychiatry, 11, 30-37.
• Kırbaş, Z., Ö. (2013). Down sendromlu çocukların annelerinin aile işlevlerini algılama ve sosyal destek düzeylerinin değerlendirilmesi, Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, Ankara.
• Kuloğlu-Aksaz, N. (1990). Otistik çocukların ve öğretilebilir zihinsel engelli çocukların anne-babalarının kaygı düzeyleri. Türk Psikoloji Dergisi, 7 (25), 14- 20.
• Kurt, A. S., Tekin, A., Koçak, V., Kaya, Y., Özpulat, Ö. ve Önat, H. (2008). Zihinsel engelli çocuğa sahip anne babaların karşılaştıkları güçlükler. Türkiye Klinikleri Pediatri Dergisi, 17(3), 158-163.
• Küçüker, S. (1997). Bilgi verici psikolojik danışmanlık programının zihinsel özürlü çocukların kardeşlerinin özürle ilgili bilgi düzeylerine ve özürlü kardeşlerine yönelik tutumlarına etkisi. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Küllü, Z. (2008). Özürlü çocuğa sahip ebeveynlerde depresyon durumunun değerlendirilmesi, Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Mapp, I. & Hudson, R. (1997). Stress and coping among African American and Hispanic parents of deaf children. American Annals of the Deaf, 142(1), 47-57.
• Meral, B.F. ve Cavkaytar, A. (2012). A Study on Social Support Perception of Parents Who Have Children With Autism. International Journal on New Trends in Education and Their Implications, 3(3), 124-135.
• McCubbin, M., & Huang, S. (1989). Family strengths in the care of handicapped children: Targets for intervention. Family Relations, 38(4), 436-443.
• Metin, N. ve Şan, P. (1992). Zeka özürlü çocuğu olan annelerin özürlü olduğunu öğrendikten sonra yaşadıkları duygu, düşünce ve tepkilerinin eğitim düzeylerine göre incelenmesi. 1. Ulusal Eğitim Kongresi'nde sunulan sözlü bildiri, Ankara, Türkiye.
• Miller, B. C., & Myers-Walls J. A. (1983). Parenthood: Stresses and coping strategies. Stress on the Family Volume I: Coping with Normative Transitions, McCubin, H.I. and C.R. Figley (Eds.). NewYork: Brunner Mazel.
• Minnes, P. M. (1988). Family resources and stress associated with having a mentally retarded child. American Journal on Mental Retardation, 93(2), 184-192.
• Nergiz, H. (2013). Görme engeli çocuk ebeveynlerinin yaşadığı güçlüklerin belirlenmesi ve tükenmişlik, ile yaşam doyumuna yönelik yordayıcı değişkenler. Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, İstanbul.
• O’Shea, D. J., O’Shea, L. J., Algozzine, R., & Hammitte, D. J. (2001). Families and teachers of individuals with disabilities: Collaborative orientations and responsive practices. Boston: Allyn & Bacon.
• Oflaz, F. (2008). Hasta çocuk ebeveynlerinin pediatrik yoğun bakım deneyimi ve travmatik stres. Cumhuriyet Üniversitesi HYO Dergisi, 12 (1), 53-59.
• Olsson, M. B., & Hwang, C. P. (2001). Depression in mothers and fathers of children with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 45(6), 535- 543.
• Örsal, Ö. (1998). Hemşirelik perspektifinden özürlülük. http://www.dezavantaj.org/index.php/aratirmalar/8-engelli/289-hemsirelik-perspektifinden-ozurluluk-. adresinden 15.11.2015 tarihinde edinildi.
• Özkan, S. (2002). Zihinsel engelli ve normal çocuğa sahip annelerin algıladıkları sosyal destek ve depresyon düzeylerinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Özsoy, S. A., Özkahraman, Ş. ve Çallı, F. (2006). Zihinsel engelli çocuk sahibi ailelerin yaşadıkları güçlüklerin incelenmesi. Aile ve Toplum Dergisi, 3 (9), 69-76.
• Öztürk, M. (1997). Ruh sağlığı ve bozuklukları. Ankara: Hekimler Yayın Birliği.
• Perrine, R. M. (1995). Please see me. Student’ reactions to professor request as a function of attachment and perceived support. Journal of Experimental Education, 68(1), 60-73.
• Phelps, K., McCammon, S., Wuensch, K., & Golden, J. (2009). Enrichment, stress, and growth from parenting an individual with an autism spectrum disorder. Journal Of Intellectual & Developmental Disability, 34(2), 133-141. doi:http://dx.doi.org.lp.hscl.ufl.edu/10.1080/13668250902845236
• Plant, K. M., & Sanders, M. R. (2007). Predictors of care-giver stress in families of preschoolaged children with developmental disabilities. Journal of Intellectual Disability Research. 51 (2), 109-124.
• Schwarzer, R., & Schultz, U. (2003). Stressful life events. http://onlinelibrary.wiley.com adresinden 01.12.2015 tarihinde edinilmiştir.
• Sencar, B. (2007). Otistik çocuğa sahip ailelerin algıladıkları sosyal destek ve stres düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Skok, A., Harvey, D., & Reddihough, D. (2006). Perceived stress, perceived social support, and wellbeing among mothers of school-aged children with cerebral palsy. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 31, 53–57.
• Smith, T., Oliver, M., & Innocenti, M. (2001). Parenting stress in families of children with disabilities. American Journal of Orthopsychiatry, 71(2), 257-261.
• Sipahi, L. Ö. (2002), Down sendromlu çocuğu olan annelerde depresyon sıklığı ve ilişkili faktörlerin araştırılması. Master thesis, İstanbul University, İstanbul.
• Sloper, P., Cunningham, C., Turner, S., & Knussen, C. (1990). Factors relating to the academic attainments of children with Down's Syndrome.
• British Journal of Educational Psychology, 60, 284-298.
• Speedwell, L., Stanton, F., & Nischal, K. (2003). Informing parents of visually impaired children: Who should do it and when? Child Care Health Development, 29(3), 219-224.
• Suomalainen, L., Haravuori, H., Berg, N., Kivirusu, O., & Marttunen M. (2011). A controlled follow-up study if adolescents exposed to a school shooting – psychological consequences after four months. European Psychiatry Journal, 26(8), 490-497.
• Şen, E. (2004). Engelli çocuğu olan ailelerin yaşadığı güçlükler. Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi, Mersin.
• Şentürk, M. ve Varol-Saraçoğlu, G. (2013). Eğitilebilir zihinsel, bedensel engelli çocuğa sahip olan ve olmayan annelerin aileden algıladıkları sosyal destek ile depresyon düzeylerinin karşılaştırılması. International Journal of Basic & Clinical Medicine, 1(1), 40-49.
• Taşdemir, F. (2013). Görme engelli öğrenci annelerinin yılmazlık özelliklerinin incelenmesi: Istanbul ili örneği. Yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, İstanbul.
• Toros, F. (2002). Zihinsel ve/veya bedensel engelli çocukların annelerinin anksiyete, depresyon, evlilik uyumunun ve çocuğu algılama şeklinin değerlendirilmesi. T Clinic Journal of Psychiatry, 3, 45- 52.
• Tröster, H. (2001). Sources of stress in mothers of young children with visual impairment. Journal of Visual Impairment and Blindness, 95(10), 623-637.
• Uğuz, Ş., Toros, F., İnanç, B. Y. ve Çolakkadıoğlu, O. (2004). Zihinsel ve/veya bedensel engelli çocukların annelerinin anksiyete, depresyon ve stres düzeylerinin belirlenmesi. Klinik Psikiyatri, 7, 42-47.
• Ünal, Y. (2014). Afetlerde yardım çalışanlarının travma sonrası stres bozukluğu, benlik saygısı, algıladıkları sosyal destek ve yardım arama davranışları açısından değerlendirilmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi, İzmit.
• Weiss, M. J. (2002). Hardiness and social support as predicators of stress in mothers of typical children, children with autism, and children with mental retardation. Autism, 6(1), 115-130.
• White, N., & Hastings, R. (2004). Social and professional support for parents of adolescents with severe intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 17(3), 181-190.
• Yıldırım, İ. (1997). Algılanan sosyal destek ölçeğinin geliştirilmesi güvenirliği ve geçerliği. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13, 81-87.
• Yıldırım, R., Hacıhasanoğlu, A. P. ve Karakurt, P. (2012). Effects of a nursing intervention program on the depression and perception of family functioning of mothers with intellectually disabled children. Journal of Clinical Nursing, 22, 251–261.
• Yıldırım, S. H. ve Başbakkal, Z. (2010). Depression among mothers of children and adults with an intellectual disability in Turkey. International Journal of Nursing Practice, 16, 248-253.
• Yılmaz, B. (2006). Arama kurtarma çalışanlarında travma sonrası stres belirtileri ve travma sonrası büyüme ile ilişkili değişkenler. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Zhang, W., Yan, T. T., Du, Y. S., & Liu, X. H. (2013). Relationship between coping, rumination and posttraumatic growth in mothers of children with autism spectrum disorders. Research in Autism Spectrum Disorders, 7, 1204–1210.
• Zimet, G., Dahlem, N., Zimet, S., & Farley, G. (1988). The multidimensional scale of the perceived social support. Journal of Personality Assessment. 55, 610-617.