Osmanlı Belge Yönetiminde Kesilmiş Hatt-ı Hümayunlar

Yıl 2018, Cilt: 51 Sayı: 51, 115 - 157, 20.04.2018

Yoichi Takamatsu

https://doi.org/10.18589/oa.591826

Cited By: 1

Öz

Osmanlı Arşivi’nde bazen makasla kesilmiş hatt-ı hümayunlar’a rastlanır. Padişahların kendi el yazısı olduğu için saygıyla muamele edilmesi gereken hatt-ı
hümayunlar’ın kesilmesi hususu, unvanına hatt-ı hümayunlar ve padişahın gözden
geçirdiği belgelerden özellikle takrirler üzerine çekilen hatt-ı hümayunlar için söz
konusudur.
Sadrazam tarafından padişaha sunulan belgeler, padişahın gözünden geçerek üzerine
hatt-ı hümayun çekildikten sonra Bâbıâlî’ye geri gönderilip sonuçta reisülküttab’ın
denetimi altında özenle korunmuştur. Mahzene konulmadan önce, sadrazamın padişaha raporu niteliğinde olan telhisler işlemlerden geçmez iken takrirler ise üzerine
sadrazamın buyuruldu’su çekildikten sonra gereken kalemlerde gezerdi.
Dolayısıyla üzerindeki hatt-ı hümayun kesilmez olan telhisler bir yana, takrirler üzerine çekilen hatt-ı hümayunlar’ın bir kısmı padişahlara duyulan saygıdan dolayı elden
elde gezmemesi için kesilmiştir. Muamelesi Bâbıâlî’nin içinde tamamlanan belgelerden hatt-ı hümayun kesilmezken, öteki dairelere gönderilen takrirler’den hatt-ı
hümayunlar kesilip Bâbıâlî civarında mahzende korunmuştur. Söz konusu hatt-ı
hümayunlar’ın kesilmesinin nedeni, belgelerin gereklerinin yapılması için Bâbıâlî
kalemlerinin şefi olan reisülküttab’ın denetiminden çıkması olsa gerektir.

Anahtar Kelimeler

Hatt-ı Hümayun, Bâbıâlî, Reisülküttap, Diplomatik, Osmanlı Belge Yönetimi.

The Hatt-ı Hümayuns cut out from other documents in the Ottoman document management of the Sublime Porte

Öz

Kaynakça

• Kaynakça Arşiv Belgeleri BOA, Bâb-ı Âsafî, Âmedî Kalemi (A.AMD) 16/25; 20/5; 27/71; 39/63; 39/73. BOA, Bâb-ı Âsafî, Divan-ı Hümâyûn Mısır Valiliği Kalemi (A.DVN.MSR) 4/24; 4/61; 5/25; 7/8; 7/27; 9/14; 12/34; 13/2; 13/3; 13/7. BOA, Ali Emiri, I. Abdülhamid (AE.SABH.I) 8/707; 11/1014; 12/1092; 366/25553. BOA, Ali Emiri, III. Mustafa (AE.SMST.III) 4/215. BOA, Cevdet-Adliye (C.ADL) 103/6201. BOA, Cevdet-Dahiliye (C.DH) 159/7914. BOA, Cevdet-Darphane (C.DRB) 16/768; 46/2287; 62/3065. BOA, Cevdet-Evkaf (C.EV) 655/33019. BOA, Cevdet-Maliye (C.ML) 52/2431; 236/9885; 593/24454. BOA, Cevdet-Eyalât-ı Mümtâze (C.MTZ) 7/329. BOA, Cevdet-Nâfia (C.NF) 3/115. BOA, Cevdet-Saray (C.SM) 117/5894; 152/7616. BOA, Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Muhalefet Kalemi (D.BŞM.MHF) 78/25. BOA, Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Mısır Hazinesi (D.BŞM.MSR) 8/2; 8/70. BOA, Hatt-ı Hümâyûn (HAT) 8/294; 14/540; 14/571; 22/1038; 34/1615; 151/608; 19/900; 24/1185; 34/1627; 124/5161; 128/5318; 128/5318-A; 128/5318-B; 128/5318-C; 128/5318-D; 128/5318-E; 128/5318-F; 128/5318-G; 128/5318- H; 128/5318-İ; 128/5318-J; 128/5318-K; 177/7808; 208/11032; 256/14708; 268/15633; 273/16095; 1357/53179; 1358/53300; 1363/53776; 1364/53956; 1379/54365; 1412/57536. BOA, İrade-Dahliye (İ.DH) 479/32171; 485/32697. BOA, Mühimme Defterleri (A.DVNS. MHM.d) nr. 194, s. 448, hk.1580; nr. 196, s. 17, hk. 28; nr. 253, s. 170-72, hk.1119; s. 172, 1120-1137; s. 173, hk.1138-1155; s. 174, hk.1156-1161. BOA, Mühimme-i Mısır Defterleri (A.DVNS.MSR.MHM.d). nr. 8, s. 236-37, hk. 466; nr. 9 s. 121, hk.214, 215; s. 228, hk.414, 415; s. 229, hk. 416,417; s. 256, hk.477, 478; s. 298, hk.568. TSMA, Defter (D) 3208/1; 3208/2. YOICHI TAKAMATSU 141 TSMA, Evrak (E) 23/12; 23/15; 23/37; 23/41; 23/45; 23/48 (eski 37/24; 37/30; 37/89; 37/94; 37/95; 37/101); 529/50-1, 2, 3, 4 (eski 2466/22, 23, 24, 25); 709/45 (eski 5004/2); 785/98 (eski 7018/203, 204, 205, 206?); 803/45(eski 7028/43); 805/69 (eski 7028/305). TSMA, RE (Ruşen Eşref Ünaydın Arşivi) 75; 80. Yazmalar Aģmed Vāŝıf, Tārīĥ, İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, no. 355. Meģmed Emīn Edīb, Tārīĥ, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY no. 3220. Sa‘dullāh Enverī, Tārīĥ, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY no. 5994. Basılı Kaynaklar Ahıshalı, Recep: Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttâblık (XVIII. Yüzyıl), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları 2001. Aģmed ‘Āŝım: ‘Āŝım Tārīĥi, İstanbul: Cerīde-i Ģavādiś mašba‘ası t.y. Ahmed Vâsıf Efendi: Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakāikü’l-Ahbâr, nşr. Mücteba İlgürel, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1978. Aktan, Ali, Osmanlı Paleografyası ve Siyasî Yazışmaları, İstanbul: Osmanlılar İlim ve İrfan Vakfı 1995. Akyıldız, Ali: Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), İstanbul: Eren Yayıncılık 1993. Akyıldız, Ali: “İradelerin Üzerinde Bulunan Bazı Rumuzlar ve Diplomatik Hususiyetleri (1840-1856)”, Osmanlı-Türk Diplomatiği Semineri 30-31 Mayıs 1994 Bildiriler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi 1995, s. 43-66. Akyıldız, Ali: “Hazîne-i Evrak’ın Kurulması ve İlk Tasnif Usûlleri (1846-1856)”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara: Marmara Üniversitesi Yayınları 1995, s. 69-84. Akyıldız, Ali: “Tanzimat Döneminde Belgelerin Şekil, Dil ve Muhteva Yönünden Geçirdiği Bazı Değişiklikler (1839-1856)”, Osmanlı Araştırmaları, 15 (İstanbul 1995), s. 222-37. Aucher, Pascal [Harowt’yown Avgeryan]: Dictionnaire français-arménien-turc, Venise: Imprimerie de Saint Lazare 1840. Câbî Ömer Efendi: Câbî Târihi (Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin, nşr. Mehmet Ali Beyhan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2003. HATT-I HÜMAYUNLAR 142 Чолић, Љиљана: Османска дипломатика са палеографијом, Београд : Завод за уџбенике и наставна средства 2005. Demirbaş, Uğurhan, Ali Osman Çınar, Mücahit Demirel, Seher Dilber, Rcep Karacakaya, Nuran Koltuk, Ümmihal Ümenlioğlu: Belgelerle Arşivcilik Tarihimiz (Osmanlı Dönemi), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı 2000. Elker, Selâhaddin: “Mustafa Reşid Paşa ve Türk Arşivciliği”, IV. Türk Tarih Kongresi – Ankara 10/14 Kasım 1948 – Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1952, s. 182-99. Fekete, Ludwig: Einführung in die osmanisch-türkische Diplomatik der türkischen Botmässigkeit in Ungarn, Budapest: Königliche Ungarische Universitätsdrukeri 1926. Guboglu, Mihail: Paleografia şi diplomatica turco-osmana: studiu şi album, n.p.: Editura academiei republicii populare Romîne 1958. Karal, Enver Ziya: Selim III.ün Hatt-ı Humayunları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1942. Karal, Enver Ziya: Selim III’ün Hat-tı Hümayunları -Nizam-ı Cedit- 1789-1807, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1946. Kieffer, Jean Daniel et Thomas Xavier Bianchi: Dictionnaire turc-français, Paris: l’Imprimerie royale 1835-37. Koç, Bekir: “Hatt-ı Hümâyûnların Diplomatik Özellikleri ve Padişahı Bilgilendirme Sürecindeki Yerleri”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 11(Ankara 2000), s. 305-13. Kütükoğlu, Mübahat S.: “Mühimme Defterlerindeki Muâmele Kayıdları Üzerine”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplimatik Semineri 30 Nisan-2 Mayıs 1986 Bildiriler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi 1988, s. 95-112. Kütükoğlu, Mübahat S.: Tarih Araştırmalarında Usûl, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı 1991. Kütükoğlu, Mübahat S.: Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı 1994. Kütükoğlu, Mübahat S.: “Osmanlı Diplomatiğinde Birbiri Yerine Geçen Belgeler: ArîzaKāime, Tahrirat-Şukka”, Osmanlı-Türk Diplomatiği Semineri 30-31 Mayıs 1994 Bildiriler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi 1995, s. 91-112. Kütükoğlu, Mübahat S.: “Hatt-ı Hümâyun”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVI (Ankara 1997), s. 485-88. YOICHI TAKAMATSU 143 Meģmed Śüreyyā: Sicill-i ‘Ośmānī yāĥūd Teźkire-i Meşāhīr-i ‘Ośmāniyye, İstanbul: Mašba‘a-i ‘āmire 1308-11. Meninski, Francisci à Mesgnien: Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae praecipuas earum opes à Turcis peculiariter usurpatas continens nimirum lexicon Turcico-Arabico-Persicum, non solùm vocum tàm simplicium quàm conjunctarum copiâ maximâ refertum, sed etiam innumeris phrasibus locupletatum, quarum quae Turcis usitata aut communis usûs sunt, Latinè, Germanicè, Italicè, Gallicè, Polonicè, quae non adeò vulgares, in libris tamen et literis non infrequentes, Latinè et Italicè, quae porro rariùs in usum veniunt, nec nisi in libris profundioris doctrinae inveniuntur, Latinè tantùm explicantur et grammaticam Turcicam, cum adjectis ad singula eius capita praeceptis grammaticis Arabicae & Persicae linguae / operâ, typis et sumptibus Francisci à Mesgnien Meninski, Viennae Austriae: Francisci à Mesgnien Meninski 1680-87. Özdemir, Hüseyin, “Hatt-ı Hümâyun”, Sızıntı Dergisi, 365 (İzmir 2009), s. 230-33. Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları 1983. Rhasis, George: Vocabulaire françois-turc, St. Pétersbourg: Imprimerie de l’académie impériale de sciences 1828-29. Sakin, Osman: Osmanlı Arşiv Belgeleri Okuma Klavuzu, Hatt-ı Hümâyûn-İrade, FermânBerât-Telhîs-Buyuruldu, Tezkire-Takrîr-Arz-Arzuhal, İstanbul: Yeditepe Yayınevi 2014. Sarıcaoğlu, Fikret: Kendi Kaleminden Bir Padişah Portresi: Sultan I. Abdülhamid (1774- 1789), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları 2001. Sarınay, Yusuf, Necati Aktaş, Mustafa Kaplan: Osmanlı Fermanları, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı 2003. Sato, Shin’ichi: Shimban Komonjogaku nyūmon (Introduction to Diplomatics, New edition), Tokyo: Hōsei-daigaku Shuppankai 2003. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı 2017. Takamatsu, Yoichi: “Kōgai(ĥulāŝa) kō — 18 seiki-kōhan no Osuman-chō no bunshogyōsei (Ĥulāŝa: the Procedural Patterns in the Late 18th Century Ottoman Chancery System)”, Tōyōgakuhō LXXXI, 2 (Tokyo 1999), pp.001-033. Takamatsu, Yoichi: “Formation and Custody of the Ottoman Archives during the PreTanzimat Period”, Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko, 64 (Tokyo 2006), pp.125-148. Takamatsu, Yoichi: “18seiki-matsu Osuman-chō kanryōkikō ni okeru bunshoshori no ichi jitsurei — BOA. HAT 5318 wo chūshin to shite (An Example of Document HATT-I HÜMAYUNLAR 144 Management in the Bureaucratic Apparatus of the Late 18th Century Ottoman Empire: Centering on BOA.HAT 5318.)”, Meidai Ajia-shi ronshū, 13 (Tokyo 2009), pp.51-76. Takamatsu, Yoichi: “Osuman-chō no hattu hyumāyūn ni tshuite no ichi kōsatsu: kiritorareta hattu hyumāyūn no kentō wo chūshin ni (A Study of Ĥašš-ı Hümāyūns in the Ottoman Archives: Why were the Imperial Autographs Cut off from the Documents?), Tōyōbunka, 91 (Tokyo 2011), pp.101-45. Takamatsu, Yoichi: “18seiki kōhan Osuman-chō no kanryōkikō ni okeru jōhōkyōyū — Chokurei tekisuto no ‘tsūchi (‘ilmüĥaber)’ ni tsuite no ichi kōsatsu (A Study on ‘İlmüĥaber: Sharing of Informations among the Ottoman Bureaucracy in the Late Half of the Eighteenth Century)”, Suzuki Tadashi (ed.), Osuman-teikoku-shi no shosō, Tokyo: Yamakawa Shuppansha 2012. Takamatsu, Yoichi: “Chokurei no ‘uragawa’ wo yomu — Daisaishōfu denrai no chokurei shōmon ni kansuru ichi kōsatsu (Why do the Imperial Decrees Exist in the Prime Ministry Ottoman Archives? — An Analysis of the Notes on the Reverse Side of not Dispatched Decrees)”, Kondo Nobuaki (ed.), Kinsei Isuramu kokkashi kenkyū no genzai (Studies on Early Modern Islamic Dynasties, the State of the Art), Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Studies 2015. Taķvīm-i Veķāyi‘, def‘a 178 (15 N 1255). Türkay, Cevdet: “Osmanlı İmparatorluğunda Arşiv”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, II, 7 (İstanbul 1968), s. 44-47. Umur, Suha: Osmanlı Padişah Tuğraları, İstanbul: Cem Yayınevi 1980. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1945. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1948. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: “Hatt-ı Hümâyûn”, İslâm Ansiklopedisi, V/1 (Ankara 1977), s. 373-75. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, İbrahim Kemâl Baybura, Ülkü Altındağ (haz.): Topkapı Sarayı Müzesi Osmanlı Saray Arşivi Kataloğu, Fermânlar 1. Fasikül, No. E. 1-12476, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1985. Велков, Аспарух: Видове османотурски документи: принос къмосманотурската дипломатика, София: Народна Библиотека „Кирил и Методий” 1986. Viguier, Pierre-François: Éléments de la langue turque, ou tables analytiques de la langue turque usuelle, avec leur développement, dédiés au Roi, sous les auspices de M. le comte de YOICHI TAKAMATSU 145 Choiseul-Gouffier, ambassadeur de Sa Majesté Très-Chrétienne près la Porte Ottomane, Constantinople: Imprimerie du Palais de France 1790. Yıldız, Mehmet: Modernleşme Dönemi Osmanlı Siyasi Metinleri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi 2015. Zajączkowski, Ananiasz; Jan Reychman: Zarys dyplomatyki osmansko-tureckiej, Warszawa: Państwowe wydawnictwo naukowe 1955.