Neos’lar ve Dionysas’ın Kutsal Arazisi: Teos’tan Helenistik bir Kira Sözleşmesi

Yıl 2018, Cilt: 4, 1 - 25, 11.12.2018

Mustafa Adak Konrad Stauner

Öz

Teos antik kentinde Dionysos Tapınağı’nın
güneybatısında, Helenistik surun önünde 2016 çalışmaları esnasında ele geçen 58
satırlık bir yazıt; Gymnasion’daki neos topluluğunun Demetrios adında bir
vatan-daşla bir kutsal arazi (temenos) üzerine yaptıkları kira sözleşmesini
içermektedir. Söz konusu arazi olasılıkla vasiyetname yoluyla Dionysas adında
bir hayırsever tarafından neos’lara bağışlanmıştır. Yazıt neos’ların bu bağış
ve başka iyilikler karşılığında Dionysas’a bir kahraman kültü kurduklarına dair
ipucu sunmaktadır. Sözleşme maddelerinden birisi bu topluluğun arazideki belli
bir alanı her ilkbaharda üç gün boyunca kullanması ile ilgilidir. Bu üç gün
boyunca neos’lar lampadeion’a (olasılıkla bayram için meşalelerin saklandığı
bir mekân) giden girişi kullanarak kiraya verdikleri kutsal arazide adı
belirtilmeyen bir kahraman (olasılıkla Dionysas) adına adak sunacak, kurban
kesecek ve şenlik esnasında kurban etini kendi aralarında paylaşacaklardır.

Sözleşmeden kentin gymnasion’unda eğitim gören 20–30
yaşları arasındaki delikanlıların düzenli gelir sahibi olmaları için
kendilerine miras yoluyla kalan bir araziyi kiraya çıkarttıkları
anlaşılmaktadır. Neos topluluğunun üyeleri daimi olmayıp tersine sürekli
değişmelerine rağmen (30 yaşına ulaşan vatandaşlar bu topluluktan ayrılmak
zorundaydı) onların bir topluluk olarak emlak sahibi olduklarına ve de hukuki
kişilikleriyle hareket ettiklerine dair şimdiye kadar bir veri bulunmamaktaydı.
Yazıt neos’ların kendilerine her yıl iki başkan (prostates) seçtiklerini ve bu
kişilerin topluluğu kamu kurumlarında temsil ettiklerini de ilk kez
belgelemektedir.

Kent arşivinde saklanan, daha kapsamlı bir
sözleşmenin bazı noktalarını yansıtan metinde ayrıca şimdiye dek belgelenmemiş
iki hukuki terim geçmektedir: Bunlardan atmenon yıllık kira bedelini (150
drakhmai), epheurethen ise arazinin kiralanması esnasında açık arttırımda elde
edilen ihale bedelini (450 drakhmai) ifade etmek için kullanılmıştır. Kiracı
sözleşmede belirtilen koşulları yerine getirdiği süre¬ce zaman kısıtlaması
olmaksızın (s. 5: εἰς ἀεί, yani ebediyen) araziyi işletme hakkına sahipti.
Elimizdeki sözleşme metninde kiracının sorumluluklarına, özellikle arazide
bulunan yapıların onarım ve bakım yükümlülüklerine ağırlık verilmiştir.
Arazinin konumu (kentte mi yoksa kırsal kesimde mi?), kiracı tarafından hangi
amaçla (tarım, atölye vs.) kullanıldığı ve de arazideki çeşitli terimlerle
ifade edilen yapıların işlevi gibi hususlar ise, bunlar hakkında hiçbir somut
bilgi verilmediği için tamamen muğlak kalmaktadır. Makaleye konu olan sözleşme
metninin çevirisi aşağıdaki gibidir:

«Hayırlı uğurlu olsun! Neoslar ve diğer gymnasion
kullanıcıları tarafından tayin edilen Hekatonymos oğlu Zenodotos ve Pythodotos
oğlu Hekataios, Athenopolis torunu Dionysas oğlu Dionysas’ın kutsal arazisini
şu koşullarla kiraya verdiler: [5] Kiracı kira bedeli olarak neoslara süresiz
her yıl 150 drakhmai ödeyecektir. (Kiracı) ihale bedelini bir banka aracılığı
ile Demetrion ayında Theotimos’un yürütmekte olduğu prytanlık sırasında havale
edecektir. Kira başlangıcı Leukatheon ayı ve Hestiaios’un prytanlığı
(olacaktır). (Kiracı) ihale bedelini sözleşmede belirtildiği gibi ödemezse,
[10] (bu bedelin) iki katını, ek ceza olarak da her geciken gün için iki
drakhmai ödeyecektir. Kiracı yukarıda belirtilen (araziyi) sözleşmenin
yürürlüğe girmesiyle birlikte teslim alacaktır. Kiracı kutsal araziyi ve
beraberinde kiraladığı konutu teslim aldıktan sonra [15] kendisine emanet
edilen sınır taşlarını koruyacak ve devraldığı yapılarda – değişiklik yapma
ihtiyacı duymuyor ise – gereken onarımları şimdiki durumdan daha kötü yapmama
şartıyla gerçekleştirecektir. Kendisi ayrıca kutsal arazide gerekli olan
onarımları yapacak ve orada yıkılan her şeyi altı ay içinde tamir ederek mal
sahiplerine gösterecektir; aksi takdirde [20] onarımı ve yenilemesi
yapılmayanlar için ceza bedeli olarak 500 drakhmai ödeyecektir. (Kiracı) ayrıca
neosların tayin ettikleri başkanların ilkbaharda kutsal arazide üç gün boyunca
bir arada olmak, kahramana adak sunmak ve [25] adak etlerini paylaştırmak
amacıyla lampadeiona giden girişten kutsal araziye girmelerine engel
olmayacaktır. Onları engellemesi durumunda her bir engelleme için ceza bedeli
olarak 30 drakhmai ödeyecektir. Kiracı her yıl kira bedelini yukarıda bahsi
geçen başkanlara teslim edecektir, ilk yılda en geç Anthesterion ayında
Theotimos’in prytanlığı sırasında, müteakip yıllarda da aynı şekilde. Eğer [30]
ödemeyi yapmazsa, iki katını borçlu olacaktır ve ceza olarak iki kat tutarı
ödeyene dek her gün iki drakhmai verecektir, ayrıca kutsal araziye ve
beraberinde kiraladığı (binalara) girme hakkını kaybedecektir. Kutsal arazideki
yapılarda veya başka (nesnelerde) bir şey bozulduğunda kiracı bunları bir yıl
içinde tekrar onaracaktır. Kendisi konutta ihtiyaç duyulan onarımı yerine
getirmezse [35] ya da bozulanları sözleşmede öngörüldüğü gibi yenilemezse, 500
drakhmai borçlu olacaktır ve kutsal arazi ile beraberinde kiraladığı (binalara)
giriş hakkını kaybedecektir; kendisi ayrıca ceza miktarının ödenmesine ya da
toplanmasına dek ek ceza olarak her gün için iki drakhmai ödeyecektir ve
neosların (araziyi) başka birisine kiralama hakkı olacaktır. Yüzde bir
vergisini ve [40] kentin talep etmesi durumunda başka vergileri, ayrıca tellal
Antiphanes’e üç, sözleşmeyi hazırlayan yazmana ise beş drakhmai’ı kiracı
ödeyecektir; bu harcamaların hiç biri kira bedeline sayılmayacaktır. Kiracı
ayrıca Dionysos kutsal alanında bir kaide; üzerinde [45] belirgin ve mal
sahiplerinin beğeneceği harflerle yazılmış sözleşmenin bulunduğu bir steli
Leukatheon ayından itibaren Hestiaios’un prytanlığı sırasında bir yıl süre
içerisinde dikecektir. Aksi takdirde mal sahipleri steli ve yazıtı ihaleye
verme ve de oluşan masrafları kiracıdan iki kat olarak alma hakkına sahip
olacaklar. (Kiracı) sözleşmeyi ihaleyi aldığı ya da bir sonraki günde yürürlüğe
koymazsa, [50] (araziyi) yeniden kiraya çıkartacağız ve bu durumda ihale bedeli
daha düşük olacak olursa, kendisi mal sahiplerine (farkın) on katını borçlu
olacaktır. Hestiaios’un prytanlığı sırasında Heraion ayında kirayı Dionysios
torunu Apollonios oğlu Dionysios yıllık kira bedeli olarak 150 drakhmai, ihale
bedeli olarak ise 450 drakhmai ödemek koşuluyla üstlendi; kefil olarak ise [55]
sözleşmede belirtilen tüm miktarlar için Ainetides oğlu Nym¬pho¬lokhos’u tayin
etti. Şahitler: Timoukhoslar arasından Aristagoras oğlu Metras, Zobios oğlu
Simos, Menemakhos oğlu Sotas; diğer (vatandaşların) arasından ise Leophanes
oğlu Apollodoros, Philisteis oğlu Aristomenes; Dionysios oğlu Kharmos».

Anahtar Kelimeler

Teos, Neoslar, Gymnasion, Kira sözleşmesi, Kutsal arazi (temenos), Heros, Lampadeion, Dionysas, Timoukhoslar

Die Neoi und das Temenos des Dionysas. Eine hellenistische Pachturkunde aus Teos

Öz

Excavations in the Ionian city of Teos in August 2016 brought to light a well-preserved Hellen-istic stele near the temple of Dionysos. Its inscription apparently summarises the most im-portant points of a lease agreement concluded between the neoi (as lessors) and a private per-son (Demetrios, son of Apollonios, the lessee) about the use of a temenos. The neoi were the owners of the sacred precinct with an altar and at least one building in it. They inherited the es-tate from a benefactor, whose name is given as Dionysas. A heroic cult was created for the donator and three-day celebrations together with sacrifices were held in the temenos in spring every year. The inscription also mentions a place where torches were kept (lampadeîon) and which could be connected with said celebrations for the heros Dionysas.

From other inscriptions such as the gymnasiarchal law of Beroia or I.Iasos 23 we know that the neoi there had their own funds, but the Teos inscription goes further insofar as it shows the neoi acting as a legal body. Another new feature is the fact that the neoi had prostatai. The ti-tle must be related to, or borrowed from, the prostatai of the Teian symmories. It suggests that the body of the neoi was a civic institution, not just a loose association, because they were or-ganised on a civic model. One might compare them to those members of the neoi who in other cities were responsible for what Gauthier called a ‘démarche’ to the boule, as they, for exam-ple, formally made proposals for someone to be honoured.

The temenos was leased out for an indefinite period of time (εἰς ἀεί, l. 5). The annual rent (150 drachmai) is called ἄτμενον, a rare word (adjective) related to ἀτμήν meaning «slave» or «serv-ant» and, as far as we can see, hitherto unattested with the meaning it has in our inscription. From the neoi’s perspective the annual rent was indeed a kind of ‘servant’ or ‘slave’ of the capital value of the property. The neoi were the owners of the temenos which earned them a regular annual income of 150 drachmai. 

Most of the inscription is concerned with the lessee’s duties. He had to conduct repair and maintenance work on the building(s) in the temenos, but their connection with the actual con-tract is not clear at all. The condition of the building(s) and of the inventory in the temenos was checked annually by a commission appointed by the neoi. Under certain circumstances the neoi could terminate the lease agreement. Important information about the whereabouts of the temenos (was it located outside or inside of the city?) and the economic activities that took place within it (was it used for agricultural or manufacturing purposes?) goes unmen-tioned, since the inscription is only a kind of protocol. All details of the lease agreement were presumably written down in a separate document (συνγραφή) mentioned in line 13. 

Anahtar Kelimeler

Teos, neoi, gymnasion, leasing agreement, temenos, Heros, lampadeion, Dionysas, timouchoi

Die Neoi und das Temenos des Dionysas. Eine hellenistische Pachturkunde aus Teos

Öz

Kaynakça

• Adak – Kadıoğlu 2017 M. Adak – M. Kadıoğlu, Die Steinbrüche von Teos und «Marmor Lucul-leum», Philia 3, 2017, 1–43.
• Ameling 2007 W. Ameling, Wohltäter im hellenistischen Gymnasion, in: Kah – Scholz 2007, 129–161.
• Aneziri 2003 S. Aneziri, Die Vereine der dionysischen Techniten im Kontext der helle-nistischen Gesellschaft. Untersuchungen zur Geschichte, Organisation und Wirkung der hellenistischen Technitenvereine, Stuttgart 2003.
• Aneziri – Damaskos 2007 S. Aneziri – D. Damaskos, Städtische Kulte im hellenistischen Gymnasi-on, in: Kah – Scholz 2007, 247–271.
• Behrend 1970 D. Behrend, Attische Pachturkunden. Ein Beitrag zur Beschreibung der μίσθωσις nach den griechischen Inschriften, München 1970 (Vestigia 12).
• Boulay 2013 Th. Boulay, Les «groupes de reference» au sein du corps civique de Téos, in: Fröhlich – Hamon 2013, 251–275.
• Camia 2011 F. Camia, Spending on the agones. The financing of festivals in the cities of Roman Greece, Tyche 26, 2011, 41–76.
• Cassayre 2010 A. Cassayre, La justice sur les pierres. Recueil d’inscriptions à caractère juridique des cités grecques à l’époque hellénistique, Rennes 2010.
• Catling – Kanavou 2007 R. W. V. Catling – N. Kanavou, Dionysikles Son of Posideos from Teos, ZPE 163, 2007, 118–120.
• Chankowski 2010 A. S. Chankowski, L’Éphébie hellénistique. Étude d’une institution ci-vique dans les cités grecques des îles de la mer Égée et de l’Asie Mineure, Paris 2010.
• Chankowski 2018 A. S. Chankowski, Torch Races in the Hellenistic World: the influence of an Athenian institution?, JES 1, 2018, 55–75.
• Chiricat 2005 É. Chiricat, Funérailles publiques et enterrement au gymnase à l’époque hellénistique, in P. Fröhlich – C. Müller (Hgg.), Citoyenneté et participa-tion à la basse époque hellénistique. Actes de la table ronde 22 et 23 mai 2004, Genf 2005, 207–223.
• Curty 2015 O. Curty, Gymnasiarchika: Recueil et analyse des inscriptions de l’époque hellénistique en l’honneur des gymnasiarques, Paris 2015.
• D’Amore 2007 L. D’Amore, Ginnasio e difesa civica nelle poleis d’Asia Minore (IV–I sec.a.C.), REA 109, 2007, 147–173.
• Davesne 1987 A. Davesne, Numismatique et archéologie: Le temple de Dionysos à Téos, Revue numismatique 29, 1987, 15–20.
• Demangel – Laumonier 1922 R. Demangel – A. Laumonier, Inscriptions d’Ionie, BCH 46, 1922, 307–355.
• Dignas 2002 B. Dignas, Economy of the Sacred in Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford 2002.
• DMAGR II R. Ginouvès (Hg.), Dictionnaire méthodique de l’architecture grecque et romaine, Bd. II: Éléments constructifs: supports, couvertures, aménage-ments intérieurs, Rom 1992.
• Dreyer 2007 B. Dreyer, Die Neoi im hellenistischen Gymnasion, in: Kah – Scholz 2007, 211–236.
• Eilers 2002 C. Eilers, Roman Patrons of Greek Cities, Oxford 2002.
• Ekroth 2002 G. Ekroth, The Sacrificial Rituals of Greek Hero-Cults in the Archaic to the Early Hellenistic Periods, Liège 2002 (Kernos Suppl. 12).
• Enos – Peterman 2014 R. L. Enos – T. S. Peterman, Writing Instruction for the «Young Ladies» of Teos: A Note on Women and Literacy in Antiquity, Rhetoric Review 33, 2014, 1–20.
• Forbes 1933 C. A. Forbes, Neoi. A Contribution to the Study of Greek Associations, Middletown, Connecticut 1933.
• Fröhlich 2013 P. Fröhlich, Les groupes du gymnase d’Iasos et les presbytéroi dans les cités à l’époque hellénistique, in: Fröhlich – Hamon 2013, 59–111.
• Fröhlich – Hamon 2013 P. Fröhlich – P. Hamon (Hgg.), Groupes et associations dans les cités grecques (IIIe siècle av. J.-C.–IIe siècle apr. J.-C.). Actes de la table ronde de Paris 19–20 juin 2009, Genf 2013.
• Graf 1985 F. Graf, Nordionische Kulte. Religionsgeschichtliche und epigraphische Un¬tersuchungen zu den Kulten von Chios, Erythrai, Klazomenai und Pho¬kaia, Rom 1985.
• Gauthier 1982 Ph. Gauthier, Notes sur trois décrets honorant des citoyens bienfaiteurs, RPh 56, 1981, 215–231.
• Gauthier 1996 Ph. Gauthier, Bienfaiteurs du gymnase au Létôon de Xanthos, REG 109, 1996, 1–34.
• Gauthier 2005 Ph. Gauthier, Un gymnasiarque honoré à Colophon, Chiron 35, 2005, 101–112.
• Gauthier – Hatzopoulos 1993 Ph. Gauthier – M. B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarchique de Beroia, Athen 1993 (Meletemata 16).
• Gottlieb 1967 G. Gottlieb, Timuchen. Ein Beitrag zum griechischen Staatsrecht, Heidel-berg 1967.
• Groß-Albenhausen 2007 K. Groß-Albenhausen, Bedeutung und Funktion der Gymnasien für die Hellenisierung des Ostens, in: Kah – Scholz 2007, 314–322.
• Hallof 1990 K. Hallof, Der Verkauf konfiszierten Vermögens vor den Poleten in Athen, Klio 72.2, 1990, 402–426.
• Hamon 2012 P. Hamon, Gleichheit, Ungleichheit und Euergetismus: Die isotes in den kleinasiatischen Poleis der hellenistischen Zeit, in: Chr. Mann – P. Scholz (Hgg.), Demokratie im Hellenismus? Von der Herrschaft des Volkes zur Herrschaft der Honoratioren?, Mainz 2012, 56–73.
• Herrmann 1965 P. Herrmann, Antiochos der Grosse und Teos, Anadolu/Anatolia 9, 1965, 22–160.
• Herrmann 1979 P. Herrmann, Die Stadt Temnos und ihre auswärtigen Beziehungen in hel-lenistischer Zeit, Ist. Mitt. 29, 1979, 239–271.
• Horster 2004 M. Horster, Landbesitz griechischer Heiligtümer in archaischer und klassi-scher Zeit, Berlin 2004.
• Jones 1987 N. F. Jones, Public Organization in Ancient Greece: A Documentary Study, Philadelphia 1987.
• Jüthner 1968 J. Jüthner, Die athletische Leibesübungen der Griechen, Band II. Einzelne Sportarten, Wien 1968.
• Kah 2007 D. Kah, Militärische Ausbildung im hellenistischen Gymnasium, in: Kah – Scholz 2007, 47–90.
• Kah – Scholz 2007 D. Kah – P. Scholz (Hgg.), Das hellenistische Gymnasion, Berlin 22007.
• Kallintzi – Veligianni 1996 D. Kallintzi – Chr. Veligianni, Eine neue Weihinschrift aus Abdera, AHB 10.2, 1996, 51–65.
• Kennell 2013 N. M. Kennell, Who Were the Neoi?, in: P. Martzavou – N. Papazarka-das, Epigraphical Approaches to the Post-Classical Polis. Fourth Century BC to Second Century AD, Oxford 2013, 217–232.
• Kobes 2007 J. Kobes, Teilnahmeklauseln beim Zugang zum Gymnasion, in: D. Kah – P. Scholz (Hgg.), Das hellenistische Gymnasion, Berlin 22007, 237–245.
• Koerner 1993 R. Koerner, Inschriftliche Gesetzestexte der frühen griechischen Poleis. Aus dem Nachlass hrsg. von K. Hallof, Köln – Wien 1993.
• Lambert 1997 S. D. Lambert, Rationes Centesimarum. Sales of Public Land in Lykourgan Athens, Amsterdam 1997.
• Laum 1964 B. Laum, Stiftungen in der griechischen und römischen Antike. Ein Bei-trag zur antiken Kulturgeschichte, Aalen 1964 (ND).
• Le Bas – Waddington Ph. Le Bas – W. H. Waddington, Inscriptions grecques et latines. Recueil-lies en Asie Mineure, I–II, Paris 1870 (ND Hildesheim – New York 1972).
• Le Guen 2007 B. Le Guen, Kraton, Son of Zotichos: Artists’ Associations and Monar-chic Power in the Hellenistic Period, in: P. Wilson (Hg.), The Greek Theatre and Festivals. Documentary studies, Oxford 2007, 246–278.
• Liebeschuetz 1972 J. H. W. G. Liebeschuetz, Antioch. City and Imperial Administration in the Later Roman Empire, Oxford 1972.
• McCabe D. F. McCabe – M. A. Plunkett, Teos Inscriptions. Texts and List, Prince-ton 1985.
• Ma 1999 J. Ma, Antiochos III and the Cities of Western Asia Minor, Oxford 1999.
• Ma 2007 J. Ma, A horse from Teos: Epigraphical notes on the Ionian-Hellespontine Association of Dionysiac artists, in: P. Wilson (Hg.), The Greek Theatre and Festivals. Documentary Studies, Oxford 2007, 215–245.
• Mango 2007 E. Mango, Bankette im hellenistischen Gymnasion, in: Kah – Scholz 2007, 273–311.
• Marek 1997 C. Marek, Teos und Abdera nach dem dritten makedonischen Krieg. Eine neue Ehreninschrift für den Demos von Teos, Tyche 12, 1997, 169–177.
• Meier 2012 L. Meier, Die Finanzierung öffentlicher Bauten in der hellenistischen Polis, Berlin 2012.
• Meier 2017 L. Meier, Der sogenannte Piratenüberfall auf Teos und die Diadochen: Eine Neuedition der Inschrift SEG 44, 949, Chiron 47, 2017, 115–188.
• Miller 2004 S. G. Miller, Ancient Greek Athletics, New Haven – London 2004.
• Nicolai 1987 R. Nicolai, Le biblioteche dei ginnasi, Nuovi Annali della Scuola Speciale per Archivisti e Bibliotecari 1, 1987, 17–48.
• Nilsson 1950 M. P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, Bd. 2: Die hellenisti-sche und römische Zeit, München 1950.
• Pape³ W. Pape, Handwörterbuch der griechischen Sprache in vier Bänden, 3. Aufl. bearb. v. M. Sengebusch, Braunschweig 1880.
• Passow5 F. Passow, Handwörterbuch der griechischen Sprache, 5. Aufl., neu bearb. v. Chr. Fr. Rost u.a., Leipzig 1841–1857 (ND Darmstadt 2008).
• Pernin 2014 I. Pernin, Les baux ruraux en Grèce ancienne. Corpus épigraphique et étude, Lyon 2014.
• Rigsby 1996 K. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World, Berke-ley – London 1996.
• SNG Cop. Ionia Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum. Ionia, Copenhagen 1946.
• Şahin 1994 S. Şahin, Piratenüberfall auf Teos. Volksbeschluß über die Finanzierung der Erpressungsgelder, EA 23, 1994, 1–40.
• Scholz 2007 P. Scholz, Elementarunterricht und intellektuelle Bildung im hellenisti-schen Gymnasion, in: Kah – Scholz 2007, 103–128.
• Schuler 2007 C. Schuler, Die Gymnasiarchie in hellenistischer Zeit, in: Kah – Scholz 2007, 163–191.
• Sokolowski 1955 F. Sokolowski, Lois sacrées de l’Asie Mineure, Paris 1955.
• Strang 2007 J. R. Strang, The City of Dionysos: A Social and Historical Study of the Ionian City of Teos, Ann Arbor 2007 (Diss.).
• Trümpy 1997 C. Trümpy, Untersuchungen zu den altgriechischen Monatsnamen und Monatsfolgen, Heidelberg 1997.
• van Bremen 2013 R. van Bremen, Neoi in Hellenistic cities: age class, institution, associa-tion?, in: Fröhlich – Hamon 2013, 31–58.
• Vössing 2004 K. Vössing, Koedukation und öffentliche Kommunikation – warum Mädchen vom höheren Schulunterricht Roms ausgeschlossen waren, Klio 86, 2004, 126–140.
• Wiemer 2003 H.-U. Wiemer, Käufliche Priestertümer im hellenistischen Kos, Chiron 33, 2003, 263–310.