Osmanlı döneminde Diyarbakır’da mûsikî kültürü ve mûsikîşinaslar

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 2, 1914 - 1926, 30.12.2018

Hüseyin Akpınar

Öz

Selçuklular zamanında Anadolu’da temelleri atılan Türk makam mûsikîsi, Osmanlılar döneminde ilerleme kaydetmiştir. Özellikle XVI. ve XVII. yüzyılda Anadolu’da Türk makam mûsikîsi, hem bestekârlık hem de icrâ alanında büyük bir gelişme göstermiştir. Bu coğrafyada yüzlerce mûsikîşinâs yetişmiştir. Osmanlı başkenti İstanbul başta olmak üzere, “Küçük İstanbul” olarak isimlendirilen Diyarbakır da bu dönemde mûsikî alanında mümbit bir yer olmuştur. Bu dönemde İstanbul dışında kayda değer sayıda mûsikîşinasın yetiştiği merkezlerden biri Diyarbakır’dır. Şeyhülislâm Mehmed Es’ad Efendi’nin (ö. 1753) XVI. ve XVII. yüzyılda yaşamış yüz kadar bestekârın biyografisini ihtiva eden Türk Mûsikî tarihinde yegâne “Mûsikîşinâslar Tezkiresi” olarak kabul edilen Atrâbü’l-Âsâr adlı kitabında Diyarbakırlı sekiz mûsikîşinâsın hayatı hakkında bilgi verilmektedir. Osmanlı padişahlarından Sultan IV. Mehmed (1648-1688) ve Sultan III. Ahmed (1703-1730) dönemlerinde Diyarbakır’da meşhur olan sekiz mûsikîşinas şunlardır: Ahmed Verdî Çelebi, Çemen-zâde Mehmed Çelebi, Çuvaldız-zâde İsmail Çelebi, Mahmud Çelebi, Seyyid Nuh Çelebi, Şehlâ Mustafa Çelebi, Şeyh-zâde Ahmed Efendi ve Yahya Çelebi’dir. Farklı meslek gruplarına mensup mezkûr mûsikîşinaslar, Osmanlı döneminde Diyarbakır’da Türk mûsikîsinin nazariyat, bestekârlık ve hânendelik alanlarında şöhret sahibi olmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

osmanlı, diyarbakır, mûsikî, mûsikîşinas, hânende, bestekâr

Kaynakça

• Akmehmedoğlu, N. (2015), 18. Yüzyıl Klasik Türk Mûsikîsi Bestekârlarının Dindışı Sözlü Eserlerinde Yer Alan Tasavvufî Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akpınar, H. (2004), Gülşenîlikte Mûsikî ve Mûsikîşinaslar. Basılmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akpınar, H. (2014), Urfa’da Mevlid ve İlâhîler. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Aksoy, H. (2009), “Seyyid Nuh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 37, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aksüt, S. (1993), Türk Mûsikîsinin 100 Bestekârı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Ali Emiri, (2014), Mir’atu’l-Fevâid fî Terâcimi Meşâhiri Âmid (Diyarbakır Ulemâ ve Eşrâfı), c. II, (Hazırlayanlar: Günay Kut ve diğ.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler. Ali Emiri, (1328), Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, İstanbul.
• Alkış, A. (2015), “XII. ve XVII. Asırlar Arasında Diyarbakır’da Tasavvuf Kültürü”. e-Şerkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, XIII/I.
• Altundağ, A. (2005), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Türk Mûsikîsi İle Alakalı Bilgiler. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bardakçı, M. (2010), “Hafız Post’un Kayıp Bilinen Elyazması Güfte Mecmuası”. Sayı: 120, Antik ve Dekor, İstanbul.
• Behar, C. (2010), Şeyhulislâm’ın Müziği: 18. Yüzyılda Osmanlı/Türk Mûsikîsi ve Şeyhulislâm Es’ad Efendi’nin Atrâbu’l-Âsâr’ı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bektaş, E. (2014), “Diyarbakır Şiir Meclislerinde Urfalı Nâbî”, Uluslararası VIII. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları.
• Bektaş, E. (2018), “Nâbî Muakkibi Diyarbakırlı Şâirler”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Mayıs 2018, Cilt: 10, Sayı: 2 (20).
• Benlioğlu, S. (2018), Saray ve Mûsikî: III. Selim ve II. Mahmud Dönemlerinde Mûsikînin Himayesi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Beyatlı, Y. K. (1989), Kendi Gök Kubbemiz. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Beysanoğlu, Ş. (1998), Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi Akkoyunlulardan Cumhuriyete Kadar, c. I, Ankara.
• Beysanoğlu, Ş. (1996), Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, c. I, Ankara.
• Doğrusöz, N. (1993), Hâfız Post Güfte Mecmuası. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdemir, A. (1999), Anadolu Sahası Mûsikîşinas Divan Şairleri. Ankara: Türk Sanatı ve Eğitimi Vakfı (Tüsav) Yayınları.
• Ergun, S. N. (1942), Türk Mûsikî Antolojisi (Dinî Eserler), c. I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Evliya Çelebi, (1996), Seyehatnâme, c. I, İstanbul.
• Ezgi, S. (1933-1940), Nazari ve Ameli Türk Mûsikîsi, c. I, IV, İstanbul: Milli Mecmua Matbaası. Giray, M. Z. (2010), Diyarbakır Mûsikî Folkloru. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gölpınarlı, A. (1953), Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
• Haksever, H. İ. (2014), “Nâbî’nin Mektuplarında Kendi Biyografisine Dair Bilgiler”, Uluslararası VIII. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları.
• İnal, M. K. (1958), Hoş Sadâ. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2010), Şâir ve Patron: Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. İstanbul: Doğu Batı Yayınları. İnançer, Ö. T. ve Özhan, A. (2007), Şarkılar Seni Söyler, İstanbul: Sufi Kitap.
• Korkmaz, H. (2018), Mûsikî’nin Diyârbekri: Klasik Türk Mûsikîsinde Diyarbekirli Bestekârlar. Erzurum: Kayapınar Belediyesi Kültür Yayınları.
• Korkusuz, M. Ş. (2004), Tezkire-i Meşayih-i Amid (Diyarbakır Velileri), c. I-II, İstanbul: Kent Yayınları.
• Korkusuz, M. Ş. (2014), Diyarbekir Kadı, Müftü, Hattat ve Mûsikişinasları, İstanbul: Toprak Kitap.
• Mehmed Es’ad Efendi. Atrâbü’l-Âsâr fi Tezkiret-i Urefâi’l-Edvâr, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. 6204, vr. 5b.
• Mermutlu, M. S. (2010), “Osmanlı Döneminde Diyarbakır’da Kâdirî ve Rifâîlik”, 2. Uluslararası Nebîler, Sahâbîler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyum Bildirileri, (12-13 Nisan), Diyarbakır.
• Oktay, A. (2014), “Nâbî’nin Münşeatı’nda Şehir ve Diyarbakır”, Uluslararası VIII. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları.
• Özalp, M. N. (2000), Türk Mûsikîsi Tarihi, c. I, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Özcan, N. (1996), “Osmanlılar’da Mûsikî”, Osmanlı Ansiklopedisi, c. III, İstanbul.
• Özcan, N. (1992), “Osmanlı Döneminde Yazılmış Yegâne Mûsikîşinaslâr Tezkiresi: Atrabülâsâr”, İlim ve Sanat, Sayı: 31, İstanbul.
• Öztuna, Y. (1990), Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, c. II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tanyıldız, A. (2017), “Nâbî Biyografisine Ek: Bir Kavramın Tashîhi Vesîlesiyle Nâbî’nin Hayatında Diyarbakır’ın Yeri”, Osmanlı Edebi Metinlerinin Anlam Dünyası Uluslararası Sempozyum, Bilecik.
• Tekin, H. (1993), Şeyhülislam Mehmed Es’ad Efendi ve Atrâbü’l-Âsâr fi Tezkiret-i Urefâi’l-Edvâr Adlı Eseri. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tuman, M. N. (2001), Tuhfe-i Nâilî (Hazırlayanlar: Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı), c. I, Ankara.