MU’TEZİLE’NİN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA DİNÎ ve SOSYO-KÜLTÜREL ÇEVRE

Yıl 2019, Sayı: 42, 43 - 74, 30.06.2019

Galip Türcan

Bu makale için 30 Aralık 2023 tarihinde bir düzeltme yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduifd/issue/82057/1411880

Öz

            Mu’tezile’nin
ortaya çıkışını ve gelişimini daha iyi kavramak, dinî kültürel zemini yanında
içine doğduğu sosyo-kültürel ve siyasî çevrenin ayrıca değerlendirilmesini
gerektirmektedir. Mu’tezilî kurucu kimliğin hem kişiler hem de toplumsal kesim
bağlamında ele alınıp irdelenmesi ve ilgili kimliğin inşaında etkin olan
bilimsel kültürel çevreye ayrıca işaret edilmesi söz konusu değerlendirmeye
dahildir. Mu’tezile’nin kurucuları Vâsıl b. Atâ ile Amr b. Ubeyd’in kişisel
düzeydeki bilimsel merakları, dinî bilgiyi yeniden tanımlama istekleri ve bunu
çevreye yayma arzuları, siyasî hedefleri, kendilerini güçlü şekilde ortaya
çıkaran Araplar dışındaki Müslüman çevre yani mevâlî, yaşadıkları ve Mu’tezile’yi
kurdukları Basra’nın ve onun yakınındaki Kûfe’nin dinî kültürel ve sosyal açıdan
farklılığa izin veren ve siyasî ayrışmayı besleyen, barındıran yapısı, esasen
itikadî bir mezhep olarak Mu’tezile’nin farklılaşması bakımından son derece
önemlidir. Bunun yanı sıra Müslüman toplumda yaşayan mevâlînin dinî,
sosyo-kültürel ve siyasî bütün faaliyetlerinde kadîm İran kültüründen sürekli
destek alması, İran coğrafyasında yer alan ve Yunan felsefî kültürünü yüzyıllar
boyunca muhafaza eden yakınlardaki bilimsel merkezlerin ürettiği dinî-felsefî
nitelikli bilginin doğrudan ya da dolaylı bir şekilde Basra’ya ve Kûfe’ye
ulaşması, müdahaleci tutumunu hiç ihmal etmeyen kadîm İran siyasî kültürünün
dinî/itikadî ayrışma zeminini, ayrışma lehine olmak üzere, belli ölçüde tahkim
etmesi, mu’tezilî farklılaşma bakımından değerlendirilmelidir. Mu’tezile’nin,
ortaya çıktığı dönemde, özellikle ilahî sıfatları nefyederek Emevî iktidarının,
cebri bir siyasî argüman olarak istismar etmesine karşılık yapıp etmeleri konusunda
insan iradesini ayrıca vurgulaması hem dinî/itikadî hem de toplumsal ve siyasî
alanda ciddi değişimlere sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu'tezile, Emevîler, Mevâlî, Cebr

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan, Dirâse fi’l-Fırak ve’l-Akâidu’l-İslâmiyye, Bağdat 1967/1387.
• Ağırakça, Ahmet, “İyâs b. Mu’aviye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Musnedu Ahmed b. Hanbel, I-IV, Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1402.
• Ahmed Emin, Duha’l-İslam, I-III, Matbaatu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Kâhire 1952/1371.
• Atvân, Huseyin, el-Fıraku’l-İslâmiyye fî Bilâdi’ş-Şâm fi’l-Asri’l-Umevî, Dâru’l-Cîl, Amman 1986.
• Avcı, Casim, “Kûfe”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• el-Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed, Şerhu Akîdeti Ehli’s-Sunne ve’l-Cemâa, Tahkik: Arif Aytekin, Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, Kuveyt 1989/1409.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırâk, Tahkik: M. Muhyiddin Abdulhamid, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1990/1411.
• -Usûlu’d-Dîn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1981/1401.
• el-Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibu’l-İslamiyyîn, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1997.
• el-Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ’bî, Zikru’l-Mu’tezile min Makâlâti’l-İslâmiyyîn, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içinde, Tahkik: Fuâd Seyyid, ed- Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, Tunus 1974.
• Beyâzîzâde, Kemâleddin Ahmed, İşârâtu’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm, Tahkik: Muhammed Zâhid el-Kevserî, Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, İstanbul 1949.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, Mevsûatu’s-Sunne, el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1412.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-II, Tahkik: Hasan es-Sendûbî, el-Matbaatu’t-Ticâriyyeti’l-Kubrâ, Kâhire 1926/1345.
• Cârullah, Zuhdî, el-Mu’tezile, el-Ehliyyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1974.
• Corbin, Henry, İslam Felsefesi Tarihi Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne, Çeviri: Hüseyin Hatemi, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• De Boer, T. J., İslam’da Felsefe Tarihi, Çeviri: Yaşar Kutluay, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara 1960.
• Della Vida, G. Liva, “Hâricîler”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
• Ebû Hanife, Nu’man b. Sâbit, el-Fıkhu’l-Ekber, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
• -Risâletu Ebî Hanife, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
• el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, Tahkik: Helmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1980.
• -Kitâbu’l-Luma’ fi’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bid’a, Risâletu’l-Eş’arî fî İstihsâni’l-Havd fî İlmi’l-Kelam ile birlikte, Tahkik: Hamûde Gurâbe, Matbaatu Mısr Şirketu Musâheme Mısriyye, Mısır 1955.
• Frank, Richard MacDonough, “The Neoplatonism of Gahm b Safwan”, Le Muséon: Revue des Études Orientales, 78, 1965.
• -“The Divine Attributes According to the Teaching of Abu’l-Hudhayl al-‘Allaf”, Le Muséon: Revue des Études Orientales, 82, 1969.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Zeynuddin b. Ebi’l-Fadl’ın el-Muğnî ani’l-Esfâr fi’l-Esfâr fî Tahrîci ma fi’l-Ahyâi mine’l-Ahbâr’ı ile birlikte, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2005.
• Göregen, Mustafa, “Yuhanna ed-Dimeşkî’nin Bir Hıristiyan ile Bir Müslüman Arasındaki Diyalog İsimli Risalesinin Değerlendirilmesi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16, Kars 2015.
• Gutas, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür, Çeviri: Lütfü Şimşek, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
• el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbuddin Yâkut b. Abdillah, Mu’cemu’l-Buldân, I-V, Dâru Sâdir, Beyrut 1977.
• el-Hasen el-Basrî, Risaletu’l-Hasen el-Basrî, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde, I-II, Tahkik: Muhammed Ammara, Dâru’ş-Şurûk, Kâhire 1988/1408.
• el-Hayyât, Ebu’l-Huseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman el-Mu’tezilî, Kitâbu’l-İntisâr, Tahkik: H. S. Nyberg, Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, Beyrut 1993.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed, el-Ikdu’l-Ferîd, I-IX, Tahkik: Mufîd Muhammed Kumeyha, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1983/1404.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetu İbn Haldûn, Tahkik: Mustafa Şeyh Mustafa, Muessesetu’r-Risâle Nâşirûn, Beyrut 2016.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yan ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, I-VIII, Tahkik: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 1978.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ el-Hâfız, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XXI, Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim, el-Meârif, Dâru’l-Meârif, Tahkik: Servet Akkâşe, Kâhire 1119.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem, Muhtasaru Târîhi Dimeşk li İbn Asâkîr, I-XXVIII, Tahkik: Muhammed Muti’ el-Hâfız, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1984/1404.
• İbn Nübâte, Cemaleddin el-Mısrî, Serhu’l-Uyûn fî Şerhi Risâleti İbn Zeydûn, Tahkik: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed, Kitâbu’s-Safediyye, I-II, Tahkik: Muhammed Reşad Sâlim, Dâru’l-Fazîle, Riyad (tarih yok).
• -Mecmûâtu’l-Fetâvâ, I-XXXVII, Tahkik: Âmir el-Cezzâr, Dâru’l-Vefâ, (yayın yeri yok) 2005/1426.
• -Der’u Teârudi’l-Akl ve’n-Nakl, I-XI, Tahkik: Muhammed Reşad Sâlim, (yayın yeri yok) 1991/1411.
• İbnu’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Târîh, I-XI, Tahkik: Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbnu’l-Humâm, Kemaluddin Muhammed b. Muhammed, Şerhu Fethi’l-Kadîr ale’l-Hidâyeti Şerhi Bidâyeti’l-Mubtedî, I-X, Tahkik: Abdurrazzak Galib el-Mehdî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-XI, Tahkik: Mahmud el-Arnâvût, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1988/1408.
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya, Kitâbu Tabakâti’l-Mu’tezile, Tahkik: Suzanna Divald-Wilzer, Beyrut 1961/1380.
• -el-Munye ve’l-Emel fî Şerhi’l-Milel ve’n-Nihal, Tahkik: Toma Arnold, (yayın yeri yok) 1898/1316.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kub İshâk b. Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, Tahkik: Yûsuf Ali Tavîl, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan 2010.
• el-İsfehânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah, Hılyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, I-XI, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1996/1416.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Ferec Ali b. Huseyn, Kitâbu’l-Eğânî, I-XXV, Tahkik: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 2008/1429.
• el-İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tebsîr fi’d-Dîn ve Temyîzi’l-Fırakı’n-Nâciye ani’l-Fırakı’l-Hâlikîn, Tahkik: Kemal Yusuf el-Hût, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2008/1429.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-Hemedânî, Kitâbu Fadli’l-İ’tizâl ve Tabakâti’l-Mu’tezile ve Mubâyenetihim li Sâiri’l-Muhâlifîn, Tahkik: Fuâd Seyyid, ed-Dâru’t-Tunûsiyye, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• Laoust, Henry, “Vâsıl”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
• Le Coz, Raymond, Jean Damascene: Ecrits sur I’islam, Les Editions du Cerf, Paris 1992.
• el-Mağribî, Ali Abdulfettâh, el-Fıraku’l-Kelamiyye el-İslamiyye Medhal Dirase, Mektebetu Vehbe, Kâhire 1986/1407.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed, Kitâbu’t-Tevhîd, Tahkik: Bekir Topaloğlu, Dâru Sâdır, Beyrut 2010.
• Menekşe, Aslı, Eş’arî’de Kelamî Düşüncenin Oluşumu -Dinî-Siyasî ve Felsefî-Kelamî Etkiler Bağlamında Bir İnceleme-, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2016.
• el-Mızzî, Cemâluddîn Ebi’l-Haccâc Yûsuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, I-XXXVI, Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 1992.
• el-Mikdâd, Mahmud, el-Mevâlî ve Nizâmu’l-Velâ mine’l-Cahiliyye ilâ Evâhiri’l-Asri’l-Umevî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988/1408.
• Muslim, Ebû’l-Huseyn Muslim b. el-Haccâc, Sahîhu Muslim, Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1413.
• en-Neşşâr, Ali Sâmi, Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, I-III, Dâru’s-Selâm, Kâhire 2008/1429.
• -eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn, Ali Sami en-Neşşâr’ın eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn’in tahkikine yazdığı giriş, el-Maârif bi’l- İskenderiyye, İskenderiyye 1969.
• Nicholson, M. A., A Literary History of the Arab, New York 1907.
• Nyberg, H. S., “Mûtezile”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
• Omar, Faruk, “Me’mun Öncesi Mu’tezile Abbasî İlişkileri”, Çeviri: Muharrem Akoğlu, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, Kayseri 2002.
• Özel, Ahmet, “Atâ b. Yesâr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991.
• Riet, Simone Van, “A Propos de la Biographie de Simplicius”, Revue Philosophique de Louvain, Quatriéme Série, 89, No 83, Peeters Publishers, Aout 1991.
• Safvet, Ahmet Zeki, Cemheratu Hutabi’l-Arab, I-III, Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1933/1352.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2015.
• Subhî, Ahmed Mahmud, fî İlmi’l-Kelâm, I-III, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1985/1405.
• eş-Şâhîn, Muhammed Ömer, Târîhu’l-Mevâlî ve Devruhum fî Hayâti’l-İctimaiyye ve’l-İktisâdiyye fî Sadri’l-İslam ve’d-Devleti’l-Emeviyye, Musul (tarih yok).
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, I-III, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1992/1413.
• Şerîf, Muhammed Bedî’, es-Sırâ’ beyne’l-Mevâlî ve’l-Arab, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Kâhire 1954.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî, I-XI, Tahkik: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâru’l-Meârif, Mısır (tarih yok).
• Taşköprîzâde, Ahmed Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm, I-II, Çeviri: Kemaleddin Mehmed Efendi, İkdam Matbaası, İstanbul 1313.
• Taşpınar, İsmail, “Doğu’nun Son Kilise Babası Yuhanna ed-Dımaşkî (649-749) ve İslâm”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 21, İstanbul 2001/2.
• et-Teftâzânî, Sadeddin Mes‘ud b. Ömer, Şerhu’l-Mekâsıd, I-IV, Tahkik: Abdurrahman Umeyra, Alemu’l-Kutub, Beyrut 1989.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve, es-Sunen, Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• et-Turtûşî, Ebû Bekr Muhammed el-Velîd el-Fihrî, Sirâcu’l-Mulûk, I-II, Tahkik: Muhammed Fethi Ebû Bekr, Dâru’l-Mısrıyye, Kâhire 1994/1414.
• Türcan, Galip, “Hz. Ali’ye İsnat Edilen İtikâdî Yorumların Kelamî Niteliği: Müslüman Kelamının İlk Örnekleri Bağlamında Bir İnceleme”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, Isparta 2009/1.
• Ullmann, Manfred, La Médecine Islamique, Traduit de I’anglais par Fabienne Hareau, Presses Universitaires de France, Paris 1995.
• Uslu, Recep, “Cündişâpûr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993.
• Van Ess, Josef, Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra, I-IV, Translated from German by Gwendolin Goldbloom, Brill, Leiden 2017.
• -Mu’tezile, Din Felsefesi Açısından Mu’tezile Gelen-Ek-i içinde, I-II, Çeviri: Veysel Kasar, Derleyen: Recep Alpyağıl, İz Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Von Kremer, Alfred, Culturgesthictliche auf dem Gebiete des Islâm, Leibzing 1873.
• Wolfson, H. Austryn, Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelamı, Çeviri: Kasım Turhan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsiler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
• Yiğit, İsmail, “Mevâlî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2004.
• Yuhanna ed-Dimeşkî, el-Hertika el-Mie, (yayın yeri yok) 1997.
• -el-Mie Makâle fi’l-İmâni’l-Ursuzuksî, Çeviri: Adriyânus Şekûr, Mektebetu’l-Bûlisiyye, Lübnan 1984.
• Yurdagür, Metin, “Haşviyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.
• ez-Zînî, Muhammed Abdurrahîm, Amr b. Ubeyd ve’l-Usûlu’l-Hamse, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2010/1431.
• -Şuhedâu’l-Fikr fi’l-İslâm, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2011/1432.
• ez-Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arab ve’l-Musta’rabîn ve’l-Musteşrıkîn, I-VIII, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1995/1413.