SULTAN I. MES ‘ÛD – NÛREDDÎN MAHMÛD b. ZENGÎ İTTİFAKI ve URFA HAÇLI KONTLUĞU’NUN YIKILIŞI

Yıl 2018, Sayı: 3, 83 - 99, 19.12.2018

Muharrem Kesik

Öz

Zengîler
Atabegliği’nin kurucusu İmâdeddin Zengî’nin 1144 yılında Urfa’yı Haçlıların
elinden alması İslâm ve Haçlı dünyasında büyük olay oldu. Müslümanlar büyük bir
sevince boğulurken Haçlılar ise derin bir infiâle uğradılar, büyük bir korku ve
panik yaşadılar. Urfa’nın Müslümanlar eline geçmesi Urfa Haçlı Kontluğu için de
büyük bir yıkım oldu. Buradaki Haçlılar Tell-Bâşir ve civarına yerleştiler.
Hristiyan Batı Dünyası uğradıkları bu ağır yenilgi ve kaybın acısını çıkarmak
üzere kısa sürede Alman ve Fransız krallarının idaresinde iki ayrı orduyu peş
peşe Anadolu’ya ve Suriye’ye gönderdi (1147/1148). Anadolu’ya gelen bu muazzam
orduları Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud karşıladı ve her iki orduyu da imha
etmeyi başardı. Böylece Urfa Haçlı Kontluğu’nun Hristiyanlarca yeniden
diriltilme çabaları suya düşmüş oldu. Ancak bu kontluğun bâkıyeleri hâlâ Urfa
etrafından atılamamıştı. Tell-Bâşir, Samsat, Birecik, Ayntâb, Dülûk, Râvendân
kaleleri hâlâ Haçlıların elinde bulunmaktaydı ve Müslümanlar için büyük bir
tehlike oluşturuyordu. Bunların temizlenmesi için Sultan I. Mesud ve Nûreddin
Mahmud birlikte hareket ettiler. Bu iki Türk hükümdarının ittifak içinde
hareket etmeleri diğer bazı hükümdarların da onlara katılmalarını sağladı.

Bu
makalemizde daha çok 1144 yılında Urfa’nın fethi ve bu olayın arkasından
gelişen İkinci Haçlı Seferi sonrasında Kuzey Suriye bölgesinde Urfa Haçlı
Kontluğu’nun elinde kalan son kalelerin de alınarak bu devletin izlerinin
silinmesi çabaları ve Sultan I. Mesud ile Nûreddin Mahmud’un uyum içinde
gerçekleştirdikleri faaliyetler, dolayısıyla Türkiye Selçuklu Devleti- Zengîler
ilişkileri ve bunların Haçlılara karşı yürüttükleri sistemli akınlar ve savaşlar
ele alınmaya çalışılmıştır.

 Bu çalışmayı
gerçekleştirirken başta İslâmî kaynaklar olmak üzere, Haçlı, Bizans, Ermeni ve
Süryanî kaynaklarından yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Urfa Haçlı Kontluğu, Sultan I. Mesud, Nûreddin Mahmûd Zengî, Haçlılar

Kaynakça

• Anonim Süryani Vekâyinâmesi, (nşr. J. B. Chabot), Chronicon (syriacum) ad annum chr. 1203/4 pertinens, Corpus Scriptorum Christianorum Oriantalium, Paris 1918, (trc. A. S. Tritton), ‘‘The First and Second Crusades from Anonymous Syriac Chronicle’’, JRAS, London 1993.
• Ahmed b. Lütfullah, Müneccimbaşı, Câmi´u’d-düvel, (nşr. ve trc. Ali Öngül), Câmiü’d-Düvel, Selçuklular Tarihi, İzmir 2001, I-II.
• Ataoğlu, Remzi, “Selçuklu - Artuklu Münâsebetlerine Toplu Bir Bakış, “Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, İstanbul 1995.
• Azîmî, Azîmî Tarihi, (yay. ve trc. Ali Sevim), Azîmî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler (H. 430-538=1038/39-1143/44), Ankara 1988.
• Bezer, Gülay Öğün, “Zengî, İmâdüddin”, DİA, XXXXIV.
• Bundârî, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-’usra, (nşr. M. Th. Houtsma), l’Histoire des Seldjoucides, Leiden 1889, (trc. Kıvâmeddin Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943.
• Cahen, Claude, Osmanlılar’dan Önce Anadolu’da Türkler, (trc. Y. Moran), İstanbul 1984.
• Chalandon, F, Alexis Comnene. Les Comnene, Jean II Comnene et Manuel I Comnene, Paris 1910-1912.
• Demirkent, Işın, “Haçlı Seferleri Dönemi Kalelerinden Râvendân”, Belleten, c. LVI, (Ankara 1992), sa. 216.
• __________, “Hassân b. Gümüştekin”, DİA, XVII.
• __________, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), Ankara 1987, II.
• __________, Haçlı Seferleri, İstanbul 1997.
• Ebu’l-Ferec, Abû’l - Farac Tarihi, (trc. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987.
• __________, Tarihu muhtasari’d-düvel, (nşr. Antun Salihanî el-Yesû’î), Beyrut 1890.
• Ebû Şâme, Şihâbüddin Abrurrahman b. İsmail el-Makdisî, Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhıyye, (nşr. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed), Kahire 1956, I / 1.
• Elisséeff, N., Nur Ad-Din Un Grand Prince Musulman De Syrie Au Temps Des Croisades, Damas 1967, I-III.
• Hamilton, A. R. Gibb, “The Career of Nûr-ad-dîn”, A History of The Crusades, (Ed. K. M. Setton), Madison-London 1969.
• Honigmann, “Maraş”, İA, VII.
• __________, “Tell-Bâşir”, İA, XII/1.
• İbnü’l-Adîm, Zübtedü’l-Haleb min Tarihi Haleb, (nşr. Sami ed-Dehhan), Dımaşk 1954.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, (nşr. J. C. Tornberg), Beyrut 1979, XI, 56, (trc. A. Özaydın, İslam Tarihi, İbnü’l Esir El-Kamil fi’t-Tarih tercümesi), İstanbul 1987.
• __________, et-Tarihu’l-bâhir fî’d-Devleti’l-Atâbekiyye bi’l-Mevsıl, (nşr. Abdulkadir Ahmed Tuleymat), Kahire 1963.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddin Ömer b. el-Verdî., Teteimmetü’l-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer (Tarihu İbni’l-Verdî), (nşr. Ahmed Rıf’at el-Bedravî), Beyrut 1970, II.
• İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Tarihi Dımaşk, (nşr. H. F. Amedroz), Beyrut 1908.
• İbn Şeddâd, İzzeddîn Muhammed b. Ali b. İbrahim, el-A’laku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, (nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre), Dımaşk 1991, I/2.
• Kramers, J. H., “Kara Arslan”, İA, VI.
• Kesik, Muharrem, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Me’sûd Dönemi (1116-1155), Ankara 2003.
• Nicholson, R. L., Joscelyn III And The Fall Of The Crusader States. 1134-1199, Leiden 1973.
• Nüveyrî, Şihâbüddin Ahmed b. Abdülvehhâb, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, (nşr. Said Abdülfettah Âşûr), Kahire 1985.
• Röhricht, R., Geschichte des Königreichs Jerusalem 1100-1291, Innsbruck 1898.
• Runciman, S., Haçlı Seferleri Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1986-87.
• Sıbt İbnü’l Cevzî, Şemseddin Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu b. Abdullah, Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-A’yân, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. III. Ahmed nr. 2907, XIII/XIV.
• Süryani Mikhail, Vekayiname, (trc. Hrant D. Andreasyan), Süryani Patrik Mihail’in Vekainamesi, İkinci Kısım (1042-1195), 1944.
• Taşdemir, Mehmet, “Besni”, DİA, V.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1993.
• __________, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (trc. Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987.