İslâm İktisat Düşüncesinin Gelişim Sürecinde Fıkıh İlminin Yeri

Yıl 2019, Cilt: 10 Sayı: 22, 109 - 133, 15.06.2019

Mehmet Salih Kumaş Gülizar Artuç

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.539814

Cited By: 2

Öz

Müstakil
bir bilim dalı olarak tarihi çok eski olmasa da İslâm iktisadının düşünce
köklerini İslâm’ın doğduğu zamanlara kadar götürmek mümkündür. Hayatı tüm
yönleriyle kuşatan İslâmiyet, ticarî faaliyetlerin yoğun olduğu bir coğrafyada
yaşayan ilk muhataplarına iktisadî içerikli çok sayıda ilke ve kural
belirlemiştir. Klasik İslamî ilimler geleneğinde iktisadî konulara tahsis
edilmiş özel bir ilim dalı bulunmamasına rağmen başta fıkıh olmak üzere bazı
İslamî ilimlerin bünyesinde bu konuların ele alındığı görülmektedir. Bu
bağlamda nassların doğru anlaşılmasını ve yeni durumlara uygulanmasını
amaçlayan fıkıh ilmi, iktisadî anlayışın gelişmesine büyük katkı sunmuştur. On
dört asırlık zengin fıkıh birikiminin yakından incelenmesi, birçok bilim alanı
gibi İslâm iktisat düşüncesine dair sağlam bilgilere ulaşılmasına da vesile
olacaktır. Klasik fıkıh eserlerinde iktisadî düşüncenin yerinin tespiti bu
bakımdan da önem arz etmektedir. Bu makalede İslâm iktisat düşüncesinin
mahiyeti, kaynakları, özellikleri, hedefleri ve tarihî birikimi fıkıh ilmi
açısından ele alınacak ve sonuç olarak fıkıh ilminin İslâm iktisat düşüncesinin
gelişim sürecinde üstlendiği role dikkat çekilecektir. Ayrıca İslâm iktisadı
düşüncesine öncülük etmiş ilim adamlarının sınıflandırılmasından hareketle
İslam iktisat düşüncesinin 20. yüzyılda ortaya çıkışında fukahanın rolü
üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm İktisadı, İslam Hukuku, İslâm İktisat Düşüncesi, İslâm Borçlar Hukuku, Faiz Yasağı, Sosyal Refah, Sosyal Adalet

The Place of Fiqh from the Perspective of Islamic Economic Thought Development

Öz

Although
history as a separate branch of science cannot be very old, it is possible to
take the roots of Islamic economics until the time of the birth of Islam.
İslâm, encompassing all aspects of life, has set principles and rules in
economic content to its first interlocutors who live in an area where
commercial activities. In the tradition of classical Islamic sciences, although
there is no special branch dedicated to economic subjects, it is seen that some
of the Islamic sciences, including fiqh, deal with these issues. In this
context, fiqh, which aims to the understanding of Nass, how to apply it
correctly and to apply it to new situations, has made a great contribution to
the development of economic understanding. A close examination of the fiqh
accumulation of fourteen centuries of rich will be instrumental in achieving
sound information on Islamic economics as well as many other fields of science.
The determination of the place of economic thought in classical fiqh works is
also important in this regard. In this article, nature, sources,
characteristics, aims and historical accumulation of Islamic economy will be
covered in the context of fiqh science and the role of fiqh in the development
process of Islamic economy will be discussed. In addition, based on the
classification of scholars who pioneered the thought of Islamic economics, the
role of fukaha in the emergence of Islamic economics in the 20th century will
be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic Economics, Islamic Law of Obligations, Interest Prohibition, Social Welfare, Social Justice

Kaynakça

• Abozaid, Abdulazeem. “Fıkhın İslâmî Finanstaki Rolü”. İslâm İktisadını Yeniden Düşünmek. Ed. Taha Eğri v.dğr. 221-241. İstanbul: İktisat Yayınları, 2017.
• Ahmed Cevdet Paşa. Mecelle.
• Akyüz, Vecdi. “Devlet ve İşçi-İşveren İlişkileri”, Mukayeseli Hukuk ve Uygulama Açısından İşçi - İşveren Münasebetleri. Haz. Sabri Orman. 191-204. İstanbul: İlmi Neşriyat, 1990.
• Azid, Toseef - Al Rawashdeh, Osamah Hussain. “Toplumsal Adalet, Piyasa ve Devlete İslâmî Bir Bakış”. İslam İktisadında Sosyal Adalet. Ed. Lütfi Sunar. 1-22. İstanbul: İktisat Yayınları, 2017.
• Bardakoğlu, Ali. “İslam Hukunda Akit Hürriyeti ve Akdi Şartlar Açısından Bu Hürriyetin Sınırı”, Erciyes Üiversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983): 9-29.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Chapra, M. Umer. İktisadın Geleceği. Trc. Melih Turan. İstanbul: İktisat Yayınları, 2019.
• Çalış, Halit. “İslam Borçlar Hukukunda Akit Serbestisi ve Genel Olarak Sınırlamaları”, Dini Araştırmalar 7/19 (Haziran 2004): 269-295.
• Çalış, Halit. “İslam ve İnsan Hakları: Ödev Öncelikli Toplum Modeli”. İnsan Hakları ve Din Sempoyum Bildiriler Kitabı (15-17 Mayıs 2009). 71-85. Çanakkale: Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Çelik, Hüseyin. "Fey Ganimet Ayetleri Çerçevesinde Hz. Ömer’in Sevad Arazisi Hakkındaki Uygulamasının Değerlendirilmesi". Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (Haziran 2010): 71-94.
• Doğru, Cem. “Toplumunda Kapitalist-Girişimci Sınıfın ve İnsan Tipinin Oluşumunu Engelleyen Faktörler”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/1 (2008): 77-88.
• Döndüren, Hamdi. İslami Ölçülerle Ticaret Rehberi. İstanbul: Erkam Yayınlrı, 2014.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. Fıkıh Usulü İncelemeleri. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Dumlu, Emrullah. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartısmalar (Ebussuûd, İbn Kemal- Çivizâde, Birgivî)”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 2/44 (Erzurum, 2015): 303-337.
• Durak, Nejdet. “İnsan Hakları Sözleşmelerinde ve İslam’da Kadın Hakları”. Kadın ve Âile Sorunları Sempozyum Bildirileri Kitabı (2-3 Mayıs 2014). Ed. Şemsettin Eriş. 93-109. Konya: T.C. Gençlik ve Spar Bakanığı, 2015.
• Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc. Kahire: 1396.
• Ebu Zehra, Muhammed. Usûlü’l-Fıkh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Erdoğan, Mehmet. “İstihsan”. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Mustasfâ. Medine: ts.
• Ghazanfar, Shaikh M. Ortaçağ İslâm İktisat Düşüncesi: Batı İktisadındaki ‘Büyük Kayıp Halka’nın Telafisi. Trc. M. Sabri Akgönül. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Hacak, Hasan. “Mülkiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 543-554. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Hasanuz Zaman, Syed Muhammad. Kur’an-ı Kerim’de İktisadî İlkeler. Trc. Zeynep Özbek. İstanbul: İGİAD Yayınları, 2018.
• Islahi, Abdul Azim. Müslümanların İktisadi Düşünce ve Analize Katkıları. Trc. F. Furkan Akosman - Mustafa Özer. İstanbul: İktisat Yayınları, 2017.
• İbn Rüşd. Bidâyetü’l-Müctehid. b.y.: Daru İbn Hazm, ts.
• Kacır, Temel. “Bir Kaidenin Serencamı: Hâcet Umumi Olsun Hususi Olsun Zaruret Menzilesine Tenzil Olunur”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (Aralık 2016): 137-173.
• Kahf, Monzer. “İslam Toplumunda Tüketici Davranışları Teorisine Bir Katkı”. İslam İktisadı Çalışmaları. İstanbul: İktisat Yayınları, 2019.
• Kallek, Cengiz. İslâm İktisat Düşüncesi Tarihi: Harâc ve Emvâl Kitapları. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Karadoğan, Sercan. İslâm Ekonomisi: Tanım ve Metodoliji Üzerine. İstanbul: İslam Ekonomisi Enstitüsü, 2014.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Khaf, Monzer. “İslâm Ekonomisi: Tanım ve Metodoloji Üzerine”. Trc. Elyesa Koytak. İslâm Ekonomisi. 25-46. İstanbul: İslâm Ekonomisi Enstitüsü, 2014.
• Khan M. Ekrem. Hz. Peygamber’in (sav) İktisadî Öğretileri. Trc. E. Beyza Demirtaş. İstanbul: İGİAD Yayınları, 2017.
• Khan, M. Akram. İslam İktisadının Temel Meseleleri. Trc. Sercan Karadoğan. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
• Khan, M. Ekrem. İslâm Ekonomisinin Temel İlkeleri. Trc. Ömer Dinçer. İstanbul: Kayıhan Yayınları, ts.
• Khan, M. Ekrem. İslam İktisadına Giriş. Trc. Gökhan Umut. İstanbul: İktisat Yayınları, 2017.
• Kister, M. J. “Peygamber’in Pazarı”. Trc. Abdullah Kahraman, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2002): 25-29.
• Kumaş, M. Salih. “Güncel İktisadi Fıkıh Meselelerini Değerlendirmede Farklı Yaklaşımlar: Forex İşlemleri Örneği” adlı tebliğin müzakeresi. Günümüz İktisadi Meseleleri ve Fıkıh Sempozyumu Kitabı. 101-107. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Kumaş, M. Salih. “Parçacı ve Bütünsel Bakış Zaviyesinden Günümüz Faiz Tartışmaları (Genel Müzakere)”. İktisadi Hayatta ve İslam’da Faiz Çalıştayı Kitabı. 447-450. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Kumaş, M. Salih. “Postmodern Bir İnsan Hakları Söylemi Olarak Hukuki Çoğulculuk ve İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”. İnsan Hakları ve Din (15-17 Mayıs 2009). 114-148. Çanakkale: Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Merginânî, Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• Midilli, Muharrem. “Allah Hakkı ve Kul Hakkı Arasında Hanefi Ceza Hukukunun Kamusallığı”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (Bahar 2017): 65-87.
• Naqvi S. N. Haider. İslam, Ekonomi ve Toplum. Trc. Ozan Maraşlı. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
• Orman, Sabri. “İktisadî Düşünce Tarihinin İslamî Kaynakları: Başlangıcından Osmanlı’ya”. Dîvân İlmî Araştırmalar 1/6 (1999): 9-48.
• Orman, Sabri. İktisat, Tarih ve Toplum. İstanbul: Küre Yayınları, 2016
• Orman, Sabri. İslâmî İktisat, Değerler ve Modernleşme Üzerine. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Özen, Şükrü. “İstislâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 383-388. İstanbul: TDV Yayınları,2001.
• Sâlûs, Ali Ahmed. el-İktisâdu’l-İslâmî ve’l-kadâya’l-fıkhiyyetu’l-muâsıra. Doha: Dâru’s-sekâfe, 1998.
• Serahsî, Şemsuddîn Ebu Bekir Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1324-1331.
• Sırım, Veli. “İslam Ekonomisinde İşçi-İşveren İlişkileri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 35 (Aralık 2016): 366-374.
• Şaban, Zekiyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları. Trc. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfakât. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1975.
• Şentürk, Recep. Modernleşme ve Toplumbilim. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Bir İlim Olarak İslam İktisadı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010): 11-34.
• Tabakoğlu, Ahmet. “İslâm İktisadı Metodolojisi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji(Usûl) Mes'elesi-II / Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı-10. 1141-1172. İstanbul: Çamlıca Eğitim Merkezi, 2005.
• Tabakoğlu, Ahmet. İslâm İktisadına Giriş. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Turan, M. Fatih. “İslam Hukuku Açısından Yıkıcı Fiyat Uygulaması”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2015): 78-103.
• Turay, Fatih. “İslam İktisadı ve Finansının Sosyal Bilimler ve Fıkıhla İlişkisi”.1. Uluslararası İslam İktisadı ve Finansı Kongresi Bildiri Kitabı (27-28 Eylül 2018). Ed. Abdulkadir Atar. 137-157. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Turay, Fatih. Finansal Açıdan İslam Borçlar Hukuku. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. Trc. Zeynep Gürata. Ankara: Ayraç Yayınevi, 1999.
• Yaka, Zeki. “İslam İktisadının “Adil Gelir Dağılımı” İlkesi ve Bunun Sosyal Refaha Katkısı”. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi (TİDSAD) 13 (Eylül 2017): 255-287.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî’den İbn Abdüsselâm’a Makâsıd/Maslahat Söylemi”. EKEV Akademi Dergisi 10/28 (Yaz 2006): 191-214.
• Zarqa, Anas. “İslam İktisadı: İnsan Refahına Yönelik bir Yaklaşım”. Trc. Fazıl Yozgat. İslam İktisadı Çalışmaları. Ed. Khurshid Ahmad. İstanbul: İktisat Yayınları, 2019.