İstanbul’da Tekke Olarak Kullanılan Roma ve Bizans Kilise Yapıları

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 2, 840 - 874, 30.12.2018

Fatih Köse

Öz

1453’te İstanbul’un fethinden sonra II.
Mehmed şehri bayındırlaştırmak için şehirde vakıf eserleri tesis etmeye
başlamış ve devlet adamlarını bu gibi hayır eserlerinin kurulması yönünde
teşvik etmiştir. Şehirdeki mevcut ihtiyaçları karşılayabilmek için kiliselerin
bir kısmı cami, mescit, medrese, zâviye-tekke ve imaret gibi yapılara
dönüştürülmüştür. Bunlar arasında hem cami hem de tekke olarak hizmet veren çift
fonksiyonlu yapılar da olmuştur. Bu cami ve mescitlerin birçoğu tekke
tevhidhanesi, çilehane ve eğitim yeri olarak kullanılmıştır.

Çeşitli nedenlerle harap halde bulunan,
restore edilmesi mümkün olmayan birçok kilise yapısının yerine ise cami ve
tekke inşa edilmiştir.

İstanbul’da, haftanın belli günlerinde
düzenli olarak tarikat zikirlerinin yapıldığı tevhidhâne mekânı olarak
kullanılan ve yerine tekke inşa edilen on sekiz kilise yapısı olmuştur. 

Bu makalede kronolojik olarak kilise
yapılarında kurulan tekkeler hakkında bilgi verilecektir.  

Anahtar Kelimeler

Bizans, Kilise, İstanbul, Tekke, Tevhidhane

Roman and Byzantine Church Structures Used As a Tekke in Istanbul

Öz

In this article,
chronological information will be given about the takkas established in the
church buildings in Istanbul. After the conquest of Istanbul in 1453 Mehmet II
started to establish works of foundation in the city in order to reorganise the
city and the statesmen were encouraged the creation of such charitable works. In
order to provide the current needs in the city, some of the churches were
converted into mosques, masjids, madrasah, lodges- takkas and public soup kitchens. Among
these structures, there were double-function buildings serving both as a mosque
and as a takka. Many of these mosques and masjids were used as a religious
ceremony place/tevhidhane, suffering place/çilehane and training place. There
are mosque and takkas were build on the grounds of many ruin churches, which
could not be restored due to various reasons. In Istanbul, there were eighteen
churches which were used as tevhidhane where the chanting of the tariqah was
made on certain days of the week, and takkas were built in their places. 

Anahtar Kelimeler

Byzantium, Churches, Istanbul, Tekke, Tevhithane

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM). Dosya no: 481 Vesika no: 7.
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair (A.MKT.NZD). 368/8.
• Babıali Evrak Odası (BEO). 576/43127. 3641/273069. 1189/89140.
• Cevdet Evkaf (C.EV). 14626. 15840. 20207. 24892. 396.
• Evkaf Defterleri (EV.d.). 13467. 13488.
• İrade Dahiliye (İ.DH). 653/45402.
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL). 149/4231.
• İrade Şurâ-yı Devlet (İ.ŞD). 105/6285. 94/5570. 113/6779. 31/1520.
• Kamil Kepeci, no: 6290/1.
• Şurâ-yı Devlet (ŞD). 103/7. 146/7.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivleri (TSMA, D). 5441.
• Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB). 9/94.
• Meşihat Arşivi (MA). Meclis-i Meşayih Esami Defteri, no: 1760.
• Meşihat Arşivi (MA). Meclis-i Meşâyih Müzekkire ve Derkenar Defterleri, no: 1737.
• Meşihat Arşivi (MA). Tekkeler Defteri, no: 1781,
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). Tekâyâ ve Zevâyâ Defteri, no: 109.
• Ahmed Muhyiddin Efendi. Tomâr-ı Tekâyâ. (Özel Arşiv).
• Albayrak, Sadık. Son devir Osmanlı uleması : (ilmiye ricalinin teracim-i ahvali). 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 1996.
• Atayi, Nev’izade. Hada’iku’l-Haka’ik Fi Tekmileti’ş-Şaka’ik. Ed. Suat Donuk. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Aydın, Bilgin. “Osmanlı Devleti’nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşâyih’in Şeyhülislamlık’a Bağlı Olarak Kuruluşu, Faaliyetleri ve Arşivi”. İstanbul Araştırmaları. 7 (1998): 93-109-109.
• Ayvansarayi, Hüseyin - Efendi, Ali Satı - Efendi, Süleyman Besim. Hadikatü’l-Cevami / İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar. Ed. Ahmet Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Baltacı, Cahid. İslam Medeniyeti Tarihi. M.ü. İlahiyat Fak. Vakfı, 2005.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. 2. Bs, 2 Cilt. M.ü. İlahiyat Fak. Vakfı, 2005.
• Bandırmalızade, Ahmed Münib. Mecmûa-yı Tekâyâ. İstanbul, 1307.
• Barkan, Ömer Lütfi - Ayverdi, Ekrem Hakkı, ed. İstanbul vakıfları tahrir defteri : 953 (1546) tarihli. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1970.
• Çetin, Atilla. “İstanbul’daki Tekke, Zâviye ve Hânkahlar Hakkında 1199/1784 Tarihli Önemli Bir Vesîka”. Vakıflar Dergisi. 13 (1891).
• Demirel İşli, Esin. İstanbul tekkeleri mimarisi, eklentileri ve restorasyonu. Yıldız Teknik Üniversitesi, 1998.
• Eyice, Semavi. “Ayvansaray”. İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Eyice, Semavi. “Fenarî İsa Camii”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Eyice, Semavi. “İmrahor Camii”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Eyice, Semavi. “İmrahor İlyas Bey Camii”. İslam Ansiklopedisi. 22: 228-229. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Eyice, Semavi. “Kalenderhâne Camii”. İslam Ansiklopedisi. 24: 251-252. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Eyice, Semavi. “Kariye Camii”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Eyice, Semavi. “Kefeli Mescidi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Eyice, Semavi. “Şeyh Murad Mescidi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Eyice, Semavi. “Şeyh Süleyman Mescidi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Eyice, Semavi. Tarih Boyunca İstanbul. Etkileşim Yayınları, 2006.
• Eyice, Semavi - Tanman, M. Baha. “Sancakdar Hayreddin Mescidi ve Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1995.
• Fatih camileri ve diğer tarihi eserler. Türkiye Diyanet Vakfı Fatih Şubesi, 1991.
• Fatih Mehmet II vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1938.
• Göncüoğlu, Sema. “Tekkeler”. Fatih İlk İstanbul. İstanbul: Fatih Belediyesi Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, 2003.
• Hulvi, Mahmud Cemaleddin el-. Lemezat-ı Hulviyye / Ez Lemeat-ı Ulviyye Halveti Büyüklerinin Tatlı Halleri. Ed. Mehmet Serhan Taysi - Sıtkı Çoban. Semerkand Yayıncılık, 2013.
• İrade-i seniye-i cenab-ı padişahi bu kere icra olunan tahrir-i sabık yoklaması mucibince Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâsede mevcud nüfusun istatistik cetvelidir. İstanbul: Nezaret-i Umur-i Dahiliye, t.y.
• Işın, Ekrem. “Yavsî Baba Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. İslam Ansiklopedisi. 40: 368-370. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Kırımtayıf, Süleyman. Converted Byzantine churches in Istanbul. İstanbul: Ege Yayınları, 2001. Komisyon. “Haydarhane Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1995.
• Köse, Fatih. İstanbul Halveti Tekkeleri. M.ü. İlahiyat Fak. Vakfı, 2012.
• Kuban, Doğan. “Kalenderhane Camii”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 4: 396-398. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Melekpaşazâde, Kadri Bey. Hankâhnâme. Nuri Arlasez, 36. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Millingen, Alexander Van. Konsantinopolis İstanbul. Trc. Aykut Gürçağlar. Alkım Yayınevi, 2003.
• Muhammed Salih Yeşilzâde, Rehber-i Tekâyâ, Tırnovalı, 1035. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Öneş, Edhem Ruhi. “Cami ve Mescitler”. Fatih İlk İstanbul. İstanbul: Fatih Belediyesi Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, 2003.
• Özdamar, Mustafa. Dersaadet Dergahları. 2. Bs. Kırk Kandil, 2007.
• Süreyya, Mehmed. Sicil-i Osmani. Ed. Nuri Akbayar. 6 Cilt. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Tabibzâde Mehmed Şükrü Efendi, Derûn-i İslambolda Hankahlar Beyanındadır (Mecmua-yı Tekâyâ). Belediye Yazmaları Bölümü, K.75. Atatürk Kitaplığı.
• Tabibzâde Mehmed Şükrü Efendi, Derûn-i İslambolda Hankahlar Beyanındadır (Ekler). Belediye Yazmaları Bölümü, K.75. Atatürk Kitaplığı.
• Tamer, Cahide. İstanbul Bizans anıtları ve onarımları. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 2003.
• Tanman, M. Baha. “Küçük Ayasofya Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha. “Mirza Baba Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha. “Muhsine Hatun Mescidi ve Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha. “Semerci İbrahim Efendi Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha. “Sinan Erdebilî Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1996.
• Tanman, M. Baha. “Sünbül Efendi Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha. “Tekkeler”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha. “Yıldız Dede Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tanman, M. Baha - Parlak, Sevgi. “Tekke (Mimari)”. İslam Ansiklopedisi. 40: 370-379. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Vassaf, Osmanzade Hüseyin. Sefine-i Evliya. Ed. Ali Yılmaz - Mehmet Akkuş. 5 Cilt. Kitabevi, 2006.
• Vassaf, Osmanzade Hüseyin. Sefine-i Evliya. Ed. Ali Yılmaz - Mehmet Akkuş. 5 Cilt. Kitabevi, 2006.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Aziz Mahmud Hüdayi. İstanbul: Erkam Yayınları, 1990.
• Yılmaz, Hayri Fehmi. “Zeyrek Kilise Camii”. İslam Ansiklopedisi. 44: 377-378. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.