Dictionaries of Chuvash

Yıl 2019, Sayı: 47, 35 - 76, 29.03.2019

Bülent Bayram

Öz

The first records of the Chuvash language emerged after the arrival
of the Russian into the region. Among these records there were list that
were regarded as the first steps of the dictionary studies. The first period
works of Chuvash dictionaries are mostly in the form of word lists and they
were prepared by people who were not specialized in language studies.
After those first period works, especially parallel to missionary activities
in Russia, new vocabulary emerged as a result of language and translation
studies. The grammar and dictionary studies that were fulfilled in order for
the religious studies to be effective are utmostly important for the history
of the Chuvash language researches. Especially in Russia, a new and serious tradition of lexicography started when academical institutions started
studying in this field. We see the reflection of this development in Chuvash
lexicography. A wide range of dictionary corpus emerged after the studies
that became effective after academical institutionalization and missionary
efforts that were launched by world lists.
The article analyses the works published from the beginning to the
end as dictionaries published in Russia and out of Russia. The studies
conducted in Russia has been given in a hierarchical order. And they have
been put in a periodical order as the dictionary studies in Czarist Russia,
Soviet Russia, and the federation period post- Soviet Russia. The important words are defined in general. All the dictionaries found are classified
and listed with their tags. The system of Doğan Aksan were used for the
classification of the dictionaries and the tags of the studies have taken
place in this classification.
Many of the published dictionaries are naturally in Russia where
Chuvashes live. Many dictionaries were published during Tzardom, Soviet and post-Soviet period. They are mostly classified as from Russian to
Chuvash language and from Chuvash language to Russian. And there are
also many conceptional dictionaries in many fields.
In addition, In countries such as Finland, Germany and Turkey Chuvash dictionaries were also published. There are not many Chuvash language dictionaries published out of Russia.

Anahtar Kelimeler

Chuvash language, lexicography, Chuvash lexicography, Chuvash dictionaries

ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ

Öz

Çuvaşçaya ait ilk kayıtlar onların yaşadıkları bölgeye Rusların gelişi ile ortaya çıkmıştır. Farklı amaçlarla yapılan ilk kayıtlar arasında
sözlükçülüğün de ilk adımları olarak değerlendirilen listeler yer almaktadır. Bu eserler farklı çalışmalar çerçevesinde zaman zaman da mesleği
dilcilik olmayanlar tarafından hazırlanmıştır. Bu ilk dönem eserlerinden
sonra özellikle Rusya’daki misyonerlik çalışmalarına paralel bir şekilde dil, tercüme çalışmaları yanında sözlükler de ortaya çıkmaya başlamıştır. Misyonerlik çalışmaları çerçevesinde dinî alandaki çalışmaların
daha verimli olması için yapılan gramer ve sözlük çalışmaları Çuvaşça
araştırmaları tarihi için çok önemlidir. Özellikle Rusya’da konuyla ilgili
akademik kurumların da faaliyete geçmesiyle ciddi bir sözlükçülük geleneğinin ortaya çıktığı görülmektedir. Bu gelişme Çuvaş sözlükçülüğüne
de yansımıştır. Kelime listeleri şeklinde başlayan misyonerlik çalışmaları çerçevesinde devam eden ve akademik kurumsallaşma ile zenginleşen çalışmalarda zengin bir sözlük külliyatı ortaya çıkmıştır. Makalede
başlangıcından günümüze kadar geçen süre içerisinde yayımlanan sözlükler Rusya ve “Rusya dışında yayımlananlar olarak biçiminde sınıflandırılarak işlenmiştir. Rusya’da yapılan çalışmalar kronolojik bir düzen
içerisinde verilmiştir. Çarlık Rusyası, Sovyet Rusyası ve Sovyet Rusya
sonrası federasyon döneminde sözlük çalışmaları şeklinde dönemlere ayrılmıştır. Önemli görülen sözlükler genel hatlarıyla tanıtılmıştır. Tespit
edilen bütün sözlükler tasnif edilerek tam künyeleriyle birlikte verilmiştir.
Sözlüklerin tasnifinde Doğan Aksan’ın sınıflandırması esas alınmış eserlerin tam künyeleri bu sınıflandırmada yer almıştır. Sözlük yayınlarının
büyük bir bölümü doğal olarak Çuvaşların yaşadığı Rusya’dadır. Çarlık,
Sovyet ve Sovyet sonrası dönemde çok sayıda sözlük yayımlanmıştır. Bu
sözlükler arasında Rusçadan Çuvaşçaya veya Çuvaşçadan Rusçaya olanlar ağırlıktadır. Özellikle farklı alanlara ait çok sayıda terimler sözlüğü
yayımlanmıştır. Bunun dışında Finlandiya, Almanya, Türkiye gibi bazı ülkelerde de Çuvaşça sözlükler yayımlanmıştır. Rusya dışında yayımlanan
Çuvaşça sözlüklerin sayısı çok fazla değildir.

Anahtar Kelimeler

Çuvaşça, sözlükçülük, Çuvaş sözlükçülüğü, Çuvaşça sözlükler

Kaynakça

• Adyagaşi, Klara, “O Şesti Çuvaşskih Glossariyah XVIII Veka”, Sovetskaya Tyurkologiya, 5, 1985.
• Aksan, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), III. Cilt, TDK, Ankara: 1995.
• Ashmarin, N. İ., Thesaurus linguae Tschuvaschorum (1-4. Cilt), Indiana University, Bloomington: 1968.
• Çernov, M. F., Çuvaşskiye Slovari. Posobiye Dlya Studentov, Çeboksarı: 1992.
• Dementsova, G. A.-A. V. Matrosova vd., Çĭvaş Çîlhi Tîpçevşîsem Bibliografi Ukazatelî, Çĭvaş Kneki İzdatel’stvi, Çeboksarı: 2006.
• Dimitriyev, V. D., “Dokumentı ob İzdanii Knigi ‘Soçineniya, Prinadlejaşçiye k Grammatike Çuvaşskogo Yazıka”, Uçenıye Zapiski, ÇNİİ, vıp. XXXIV, Çeboksarı: 1967.
• Durmuş Oğuzhan, “Strahlenberg ve İlk Çuvaşça Kelime Listesi”. Gazi Türkiyat Dergisi, 5, 503-511, Ankara: 2009.
• Durmuş, Oğuzhan, 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı, Paradigma Akademi Yay, Edirne: 2014.
• Fedotov,M.P.,N. İ. Aşmarin Kratkiy Oçerk Jizni i Deyatel’nosti,ÇuvaşskiyGosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk, Çeboksarı: 1995.
• Güzel, Sinan, “Perevodçeskaya Deyatel’nost’ v Protsesse Formirovaniya Sovremennogo Çuvaşskogo Pis’mennogo Yazıka”, (Modern Çuvaş Yazı Dilinin Oluşum Sürecinde Çeviri Faaliyetleri), Mauçnoye Obozreniye Sayano-Altaya, 2(10), 11-20, 2015a.
• Güzel, Sinan, “Bir Batılının Gözünden 18. Yüzyılda Çuvaşlar: Johann Gottlieb Georgi ve Çuvaşlara İlişkin Kayıtları”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi 2015/29, 101- 120, 2015b.
• Koleshnikov, Aleksandr-İ. Kamalov, (2011). Avrasya Türkologları Sözlüğü Rusya Türkologları (XX. Yüzyıl), C.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Petrov, L. P., Çĭvaş Çîlhin Tîrlî Yışşi Slovarîsem. Bibliografi Kĭtartkĭşî , [Çuvaşçanın Farklı Türlerdeki Sözlükleri. Bibliyografya], Şupaşkar: 2001.
• Petrov, N. P., Çuvaşskaya Terminologiya [Çuvaş Terminolojisi], Çeboksarı: 1979.
• Sergeyev, L. P. “O Pamyatnikah Çuvaşskoy Pis’mennosti XVIII v.”, Uçenıye Zapiski çnii, Vıp. 56, Çeboksarı: 1970.
• Siemieniec, Golas E., (2001). “Chuvash Word List in the Pallas Dictionary (1787-89)”, Studia Turcologica Cracoviensia, 8, 121-140.
• Vasilyeva Ye. F., Kazakşa-Çuvaşşa Sözdik. Okuv Kuralı. Kazahla-Çĭvaşla Slovar’, Çeboksarı: 2007.
• Vasilyeva, Ye. F.-Nikolayeva, K. İ., Turkĭlla-Çĭvaşla Ükerçĩklĩ Slovar’, Şupaşkar: 2002.
• Yegorov, V. G., “Çuvaşskiye Slovari XVIII v.”, Uçenıye Zapiski, ÇNİİ, vıp. II, Çeboksarı: 1949.
• Yegorov, V. G., N. İ. Aşmarin Kak İssledovatel’ Çuvaşksogo Yazıka K 100-letiyu so dnya rojdeniya, Nauçno-İssledovatel’skiy İnstitut Pri Sovyete Ministrov Çuvaşskoy ASSR, Çeboksarı: 1970.
• Yılmaz, Emine, “Çuvaşça Sözlükler”, Kebikeç, 7-8, 131-133, 1999.