TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE DUDAK BENZEŞMESİ (LABIAL SINGARMONIZM)

Yıl 2019, Sayı: 47, 229 - 243, 29.03.2019

Savaş Şahin

Öz

Türkçede dudak uyumunun Eski Türkçeden başlayarak pek sağlam

olmadığı, Osmanlı Türkçesinin son dönemlerinde dudak uyumunun ortaya

çıktığı görülmektedir. Türkçede yuvarlaklaşmaların çeşitli sebepleri

vardır. Eski Türkçede /g/, /ġ/ seslerinin düşmesi, dudak ünsüzlerinin etkisi,

benzeşmeler uyumun bozulma sebeplerinin başında gelir. Bazı kelimelerdeki

yuvarlaklaşmanın sebebi ise anlaşılamamaktadır. Türkçede

yuvarlaklaşmalar yazı dilinde gösterilmez, fakat konuşma dilinde yuvarlaklaşmalara

rastlanır. Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi ile birlikte

Anadolu ağızlarında; Oğuz, Kıpçak, Karluk, Kuzeydoğu grubu lehçelerinin

bazılarında yuvarlaklaşma, konuşma dilinde belirgin olarak görülmektedir.

Türkmen Türkçesinde standart yazı dilinde yuvarlak ünlüler

belirli hecelerden sonra yazı dilinde gösterilmemesine rağmen, konuşma

dilinde yuvarlaklaşmaların olduğu görülmektedir. Bu yuvarlaklaşmalar

da bazı Türkmen ağızlarında görülmektedir. Türkmen Türkçesinde ikinci

heceden sonra yuvarlak ünlü bulunmaması dudak uyumunun bozulmasına

sebep olmuştur. Standart yazı diline gelecek olursak Türkmen Türkçesinde

dudak uyumuna uyan kırka yakın ek vardır. Türkmen Türkçesinde

yazı dilinde gösterilmeyen yuvarlaklaşmalar yalnızca konuşma dilinde

görülmektedir. Türkmen Türkçesindeki yuvarlaklaşmalar sözcükteki ünlülerin

kalınlık veya inceliğine, geniş veya darlığına, uzunluğuna veya kısalığına,

sözcüğün hecelerinin açık veya kapalı olmasına, hece sayısına

sözcüğe gelen eklere, konuşurun konuştuğu diyalektin ses özelliklerine

göre farklılıklar gösterebilmektedir. Türkmen Türkçesinde görülen uzunluklar

dar-yuvarlak ünlülerde dudak uyumunu değiştirmez. İkinci hecedeki

dar ünlü, imlada düz ünlü harfle yazılır ama yuvarlak ünlüyle söylenir.

Bu çalışmada Türkmen Türkçesinin konuşma dilinde görülen yuvarlaklaşmalar

ele alınmaya çalışılmıştır. Türkmen Türkçesini öğrenmeye ya da

konuşmaya çalışanların zorlandıkları bir mesele olduğu için bu konunun

ayrıntılı olarak incelenilmesi düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Dudak benzeşmesi, dudak uyumu, Türkmen Türkçesi, Türk lehçelerinde yuvarlaklaşma

Labial Singarmonizm in Turkmen Turkish

Öz

It is observed that labial harmony has emerged in the last period of

Ottoman Turkish in which the labial harmony in Turkish is not very strong

starting from Old Turkish. There are various reasons of labialisation in

Turkish. The decline of the / g /, / ġ / consonants in Old Turkish, the effect

of lip consonants similarities are the leading causes of deterioration. The

reason of labialisation in some words is not understood. In Turkish, labialisation

is not shown in written language, but labialisation is observed

in the spoken language. Old Anatolian Turkish, Ottoman Turkish in the

Anatolian dialects; In some of the dialects of Oghuz, Kipchak, Karluk and

North-east groups, labialisation is seen clearly in the spoken language.

Although round vowels in the standard written language in Turkmen Turkish

are not shown in the written language after certain syllables, it is observed

that there are roundings in the spoken language. These roundings

are also seen in some Turkmen dialects. The fact that there was no labial

vowel in Turkmen Turkish after the second syllable caused deterioration

of the lip harmony. If we come to the standard written language, there

are nearly forty suffixes in the linguistic harmony in Turkmen Turkish.

Roundings not shown in the written language of Turkmen Turkish are

seen only in the spoken language. Roundings in Turkmen Turkish may

vary depending on the thickness or fineness of the vowels, their wide or

narrowness, their length or shortness, the syllable of the word, the number

of syllables, the suffixes to the word and the sound characteristics of

the dialect spoken by the speeches. The lengths seen in Turkmen Turkish

do not change the labial harmony in narrow-rounded vowels. The narrow

vowel in the second syllable, spelling is written in the famous letters, but

the round is said with a famous. In this study, the roundings seen in the

Turkic language, which are not seen in the written language, but which

are seen in the spoken language, are discussed. This issue is considered

to be studied in detail because it is an issue that create troubles for people

trying to learn or speak Turkmen Turkish.

Anahtar Kelimeler

Labial Singarmonizm, labial atraction, Turkmen Turkish, labial atraction in Turkish dialect Labial Singarmonizm

Kaynakça

• Alkaya, E. (2014). Mişer Tatar Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Azımov, P., Sopıyev G., Göňňäyev Y., Veyisov B., Ziyayev N. (2011), Türkmen Dili, Mugallımçılık Mekdepleri Üçin Okuv Kitabı. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşiryat Gullugı.
• Azimov, P.; Hıdırov M. H.; Sopıyev G. (1960). Häzirki Zaman Türkmen Dili. Aşgabat: Türkmen Dili Kafedrası.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clark, L. (1998), Turkmen Reference Grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Çommadov, O (2010). Türkmen Diliniň Dialektlerinde Sözde Yüze Çıkyan Ses Üytgemeleri, Aşgabat: Türkmenistanıň Iımlar Akademiyasınıň Magtımgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• ______(2011). Şive Maglumatları Dilimiziň Tarihiniň Çeşmesidir. Aşgabat:Türkmenistanıň Iımlar Akademiyasınıň Magtımgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Çengel, H. K. (2017). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilek, F. G. (2015). Güney Sibirya Altay Türkçesi Ağızları Karşılaştırmalı Ses Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann J. (2013). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Haz. O. Fikri Sertkaya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hanser, O. (2003). Türkmence El Kitabı (Çev. Zühal Kargı Ölmez). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:17.
• Hıdırov M. H.; Begencov K. (1956), Häzirki Zaman Türkmen Dili Fonetikası. Aşgabat: Turkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Hıdırov M. H.; Begencov K. (1960). Häzirki Zaman Türkmen Dili-Fonetika. A. M. Gorkiy Adındaki Türkmen Döwlet Universiteti, Aşgabat: Türkmen Dili Kafedrası.
• İnan, A. (1964). “Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon Meselesi)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 67-76.
• Kara, M. (1998). “Türkmen Türkçesinde Ünlü Uyumları”, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Degisi, 19, .44-50.
• ______(2012). Türkmen Türkçesi Grameri. Etkileşim Yayınları: İstanbul.
• Karahan, L. (2011). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). “Türkmen Türkçesine Arapçadan Geçen Ayın’lı Kelimelerdeki Ses Değişmeleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, 5, 397-432.
• Kartallıoğlu, Y. (2007). “Tanzimat Gramerlerinde Bazı Eklerin İmlası ve Dudak Uyumu ile İlgili Uyarılar”, Bilig, Güz, 43, 85-106.
• Koç, K.; Doğan, O. (2004), Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (1994). Güney-Batı Anadolu Ağızları. Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nurmuhammedow, A. (2013), Türkmen Dilinde Sözüň Singarmonizm Hadısası. Aşgabat: Ilım Neşiryatı.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özek, F. (2014). Tarihȋ Türk Lehçelerinde Ünlüler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Savran, H. (2018). “Türk Dilinde Yuvarlaklaşma Olayı ve Dudak Uyumu”. Türkbilig, 35, 89-96.
• Söyegov, M.; Arnazarov, S. (2017). Örnekli Türkmence Gramer. Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Şçerbak, A. M. (1998). Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi (Çev. Enver Mahmut Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tamir, F. (1989). Barköl’den Kazak Türkçesi Metinleri-Gramer-Metin-Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Täçmiradow, T. (2002). Häzirki Zaman Türkmen Dili Fonetika. Aşgabat:Ilım.
• Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Veyisov B. (2008). Türkmen Diliniň Tarihi. Aşgabat.
• Veyisov B.; Babayeva G. (2010). Türkmen Dili (Praktikum). Aşgabat: Türkmenistanıň Bilim Ministirligi Magtımgulı Adındaki Türkmen Dövlet Universiteti.
• Yalçın, S. K. (2013). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ünlüler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, H. (2017). Türkmen Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Sonçağ Matbaacılık Ltd. Şti.