Osmanlı Ulemasının Fıkıh Usulü Çalışmalarına Katkısı: Hasan Çelebi ve Telvîh Hâşiyesi Örneği

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 1, 189 - 213, 30.06.2019

İlyas Yıldırım

https://doi.org/10.33718/tid.554214

Öz

Klasik dönem
Osmanlı düşüncesini şekillendiren en önemli ilimlerden bir tanesi de fıkıh usulüdür.
Bu dönem ulemasının fıkıh usulü telifatına bakıldığında Şadrüşşerîa’nın et-Tenkīh
ve et-Tavzîh adlı çalışmalarını merkeze alan eserlerin fazlalığı
göze çarpar. Bu noktada mezkûr eserler üzerine Teftâzânî tarafından kaleme
alınan et-Telvîh adlı hâşiye, ulemanın kendini ifade ve ilmî olgunluğunu
ispat imkânı bulduğu bir metin olarak pek çok çalışmaya konu olmuştur. Hasan Çelebi
de dönemin medreselerinde okutulan temel metinlerin neredeyse tamamı üzerinde
çalışma yapmış üretken bir ilim adamıdır. Bunlardan bir tanesi Hâşiye
ale’t-Telvîh olup 885/1480 yılında tamamlanarak Sultan II. Bâyezid’e takdim
edilmiş; dönemin bazı âlimleri tarafından dikkatle incelenip takdirlerini
kazanmış bir eserdir. İlgili eser ve yazarı, Osmanlı usul düşüncesine dair
önemli tespitlere imkân vereceği düşünüldüğünden çalışmanın ana konusu olarak belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Dönemi Fıkıh Usulü, Sadrüşşerîa, et-Telvîh, Hasan Çelebi

The Contribution of the Ottoman Scholars to the Study of Usūl al-Fiqh: Sample of Hasan Çelebi and the Annotate of al-Talwīh

Öz

One of the most important sciences that shape the
Classical Period Ottoman thought is undoubtedly Usūl al-Fiqh. When the works
of the Ottoman scholars of that period on Usul al-Fiqh are considered, it is
seen that there are too many works inspired by the books named al-Tanqīh and al-Tawdīh by Sadr al-Shari‘ah. In this context, the annotate named al-Talwīh written by al-Taftāzānī on the aforementioned works
has become the subject of much annotates due to being a text in which scholars
have the possibility to express themselves and to prove their scientific
maturity. Hasan Çelebi was a scholar who had studied almost all of the basic
texts taught in the madrasas. Ḥāshiyah ‘alā al-Talwı̄h, one of these texts, was completed in 885/1480 and
presented to Sultan Bayezid II. This work was carefully analyzed and
appreciated by some scholars of the period. The related work and its author has
been determined to be the main subject of the study because it is thought to
provide important findings related to the thought of Ottoman principles. 

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Usūl al-Fiqh, Ottoman, Sadr al-Shari‘ah, al-Talwı̄h, Hasan Çelebi

Kaynakça

• Akpınar, Hasan. “Hasan Çelebi, Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 313-315. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin Er-Râzî’nin 13. Yüzyıldaki Mirası”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri [Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu (2013 : Ankara)]. Ed. Murat Demirkol - Enes Kala. 319-331. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, İsmail Paşa el-. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi Türâsi’l-Arabî, 1955.
• Bedir, Mürteza. “Geleneğin Son Halkası: Hâdimî’nin Mecâmi’ü’l-Hakâ’ik Adlı Eseri ve Usul’de Güncel Bilgi Meselesi ya da Bugün Fıkıh Usulünü Hangi Eserlerden Okumalıyız?” Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl. Ed. Ahmet Hamdi Furat - Nilüfer Kalkan Yorulmaz - Osman Sacid Arı. 1: 135-161. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni: Osmanlı’da Felsefe ve Aklî Düşünce. Ed. Bayram Ali Çetinkaya - Ahmet Hamdi Furat. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Bursalı, Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları. 3 (2003): 151-184.
• Fenârî, Hasan Çelebi b. Muhammed Şah el-. Hâşiye ‘ale’t-Telvîh. Riyad. Melik Suûd Üniversitesi Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü, 5115: 1b-330a.
• Görgün, Tahsin. “Osmanlı Düşüncesi Nasıl Anlaşılabilir? -Osmanlı Düşüncesi’nin Araştırılmasında Karşılaşılan Bazı Zorluklar Üzerine-”. Türklük Araştırmaları Dergisi. 13-14 (2003): 29-46.
• Görgün, Tahsin. “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Râzî Ekolü ve İbn Haldûn”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 17 (2007): 49-78.
• Kara, İsmail. “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Birkaç Not”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 15/28 (2010): 1-67.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Thk. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. Thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnaut; Sâlih Sadavî Sâlih; Selâhaddîn Uygur. 6 Cilt. İstanbul: Ma’hedü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye; İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı - Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği -”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 15/1 (2015): 9-31.
• Kaya, Süleyman. “Fıkıh Tarihi Bağlamında Osmanlı Tecrübesini Doğru Anlamak”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/33 (2016): 1-15.
• Kefevi, Mahmûd b Süleyman el-Hanefi el-. Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mân el-muhtâr. Thk. Saffet Köse - Murat Şimşek - Hasan Özer - Hüzeyfe Çeker. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1438.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed el-. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Mecdî Efendi, Mehmed. Tercüme-i Şekâik-i Nu‘maniyye=Hadâikü’ş-Şekâik. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1269.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Kayıtlı Mir’âtü’l-usûl. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, 1312.
• Nasîrüddîn et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Muhammed. el-İşârât ve’t-Tenbîhât mea şerhi Nasîriddîn et-Tûsî. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma‘rife, 1960.
• Okur, Kaşif Hamdi. Osmanlılarda Fıkıh Usulü Çalışmaları-Hâdimî Örneği. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2010.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. 4. Bs. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 299-308. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Özen, Şükrü. “Tenkîhu’l-usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 454-458. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd. et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh. Thk. M. Adnân Dervîş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1419/1998.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Fenârî Ailesi (Fenârizâdeler) ve Aile Vakıflarına Bağlı Yapılar”. Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa). Ed. Tevfik Yücedoğru - Orhan Ş. Koloğlu - U. Murat Kılavuz - Kadir Gömbeyaz. 65-86. Bursa: Bursa Kültür A.Ş., 2010.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1412.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. İstanbul: Türk Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Nazmü’l-‘ikyân fî a‘yâni’l-a‘yân. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1927.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî eş-. el-Bedrü’t-tâli‘ bi mehâsin men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘. Thk. Muhammed Hasen Hallâk. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1427.
• Şimşek, Murat. “Fıkıh Tarihinde Osmanlı Nereye Düşer? Retorik ile Gerçeklik Arasında Modern/Çağdaş İslam Hukuk Tarihi”. Osmanlı’da İlm-i Fıkıh: Âlimler, Eserler, Meseleler. Ed. Mürteza Bedir - Necmettin Kızılkaya - Hüseyin Sağlam. 301-341. İstanbul: İSAR Yayınları, 2017.
• Taşköprîzâde, ‘Isâmuddîn Ebi’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Nşr. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn et-. et-Telvîh ilâ keşfi hakâiki’t-Tenkîh. Thk. M. Adnân Dervîş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1419/1998.
• Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdilkâdir el-Gazzî et-. et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A‘la li’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 1390.
• Türker, Ömer. “Sonrakilerin Eleştirel Geleneği: Tahkîk”. İslâm Düşünce Atlası. Ed. İbrahim Halil Üçer. 2. Bs. 2: 515-517. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Unan, Fahri. “Sahn-ı Semân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 532-534. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Yıldırım, İlyas. “Taşköprîzâde’nin eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye’sinden Bir Fıkıh Tarihi Okuması: Başlangıcından XVI. Asrın Ortalarına Kadar Osmanlı Ulemâsının Fıkıh İlmi Eserleri”. III. Uluslararası Şeyh Şa’bân’ı Velî Sempozyumu (06-08 Mayıs 2016). 345-373. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2016.
• Ziriklî, Hayreddin ez-. el-A’lâm: Kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arabi’l-müsta’ribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.