THE BURIAL OF HAZRAT FĀTIMAH AND THE TOMB ARCHITECTURE OF THE AHL AL-BAYT IN THE CONTEXT OF THE MAQAM AND GRAVE
Öz
After a person dies, their final memory is embodied by their grave, projecting their life. In Islamic architecture, the tombs of religious figures who have left a lasting impact on society and achieved spiritual prominence are constructed as monumental architectural structures. Those structures take various forms, such as tombs, kunbeds, domes, and meshheds, reflecting the local traditions and languages. Additionally, it is not uncommon to find multiple grave monuments attributed to a single person in Islamic regions. While these replicated graves serve to facilitate the remembrance and commemoration of those significant figures, they can also pose challenges for researchers and historians due to the complexities they introduce. This article explores the topic of the tomb and maqam (a holy site) of Fatimah, one of the earliest instances of such sites being established due to personal sensitivity and specific requests. This article delves into the life of Fatimah, her tomb, the rituals of shrouding (burial preparation), and the significance of her maqam. It also attempts to conclude the relationship between the madfun (the buried figure), the tomb itself, and the maqam within the realm of Islamic architecture.
Anahtar Kelimeler
Fatimah Ahl al-Bayt Tomb Early Islamic Architecture Madinah Maqam
Kaynakça
- Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Ṣaḥîḥû’l-Buhârî. nşr. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 3. Basım, 1438/2017.
- Çelebi, Evliya. Seyahatnâme Hac Kitabı. haz. Asiye Yılmaz Yıldırım - Zeynep Süslü Berktaş. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010.
- Eyüb Sabri Paşa. Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Medine. Kostantiniye: Bahriye Matbaası, 1301-1306, 1-3. http://ktp.isam.org.tr
- Gözütok Tamdoğan, Zehra. “Ebü’l-Bekâ Belevî el-Endelüsî’nin Şehirleri -İskenderiye, Kahire, Mekke ve Medine İzlenimleri”. İlsam Akademi Hakemli Dergisi 2/1 (April 2022), 103-130.
- Güler, Muhammed Said (ed.). Hulâsatü’l-Ahbâr Semhûdî’nin Medine Tarihi’nin Tercümesi. haz. Nureddin Gemici. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
- Güler, Semra. Türkiye Kütüphaneleri’ndeki Delâilü’l-Hayrât’larda Minyatür. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
- Gülgen, Hicabi - Güler, Semra. “Osmanlı Devleti’nde Klasik Dönem ve Sonrasına Ait Delâilü’l-Hayrât Minyatürlerindeki Değişim”. İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) (The Journal of Islamic Civilization Studies) 3/1 (2018), 29-60.
- Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdillâh İbnü’l-Beyyi’ Muhammed. el-Müstedrekü ala’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
- İbn Battûta. Rıhletü İbn Battûta Tuhfetü’n-nuzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’lesfâr. çev. A. Sait Aykut. ed. M. Sabri Koz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
- İbn Cübeyr. Kitâb-ı Rıhlet-i İbn-i Cübeyr Dârü’l-Hilâl. Beyrut: 1384/1964. https://shamela.ws/page/contribute
- İbnü’n-Neccâr. ed-Dürretü’s̱-semîne fî târîhi’l-Medîne. Kahire: 1376/1956. https://shamela.ws/page/contribute
- İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer. Târihu’l-Medîneti’l-münevvere. thk. Ali Muhammed Denrel-Yasin Sadüddîn Beyân. Beyrut: Dâru’I-Kutubi’l-Ilmiyye, 2012,
- Kandemir, M. Yaşar. “Fâtıma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/219-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
- Köse, Feyza Betül. “Hz. Peygamber’in Aile Bireylerinin Cenaze Merasimleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (2018), 93-115.
- Kurtubî, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilber. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becavi. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥû Müslim. nşr. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1439/2018.
- Önge, Yılmaz. “Yunus Emre’nin Makamları (Anıt-Mezarları)”. Vakıf Haftası Dergisi 8 (1991), 103-116.
- Sarı, Ali. Medine’de Osmanlı Dini İmar Faaliyetleri: Mescid-i Nebevi Örneği (1818-1861). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
- Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh el-Hasanî. Vefâü’l-vefâ biahbâri dâri’l-Mustafâ. thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Cidde: Müessesetü’l-Furkân li’t- Türâsi’l-İslâmî, 1422/2001 5/579, çev. İbrahim Barca ed. Muhammed Ali Alioğlu. İstanbul: 2021.
- Uludağ, Süleyman. “Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/25- 28. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Yetkin, Şerare. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49- 56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
- Yılmaz, Necdet - Yılmaz, Coşkun. İstanbullu Sahabeler. İstanbul: Bilge, 2003.
- Arşiv Belgeleri BOA, Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p.]. No. 1342, https:// katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı [A.MKT. MVL.]. No. 141, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair Yazışmaları Evrakı [A.MKT.NZD.]. No. 375, Gömlek No. 82. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. [HAT]. 2656-C. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet Evrakı [ŞD.]. No. 22, Gömlek No. 4226. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Vâlâ [İ.MVL.]. No. 240, Gömlek No. 8616. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p.]. 3560. https://katalog. devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p.]. 4850.01. https:// katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV.]. 0025. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Hazine-i Hassa [Y.PRK.HH]. No. 38, Gömlek No. 22. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas ve Sadrazam Kâmil Paşa Belgeleri [Y.PRK. UM]. No. 80, Gömlek No. 103. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- IUNEK, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. İkinci Abdülhamit Han Fotoğraf Albümleri [NEKYA]. No. 90743/22. http://nek.istanbul.edu.tr/
- TSMK, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi [E. H.]. 1018.
- TSMK, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi [E. H.]. 1038.
- TSMK, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi [E. H.]. 1032.
- HH, HolyHijaz. “Jannat al Baqi/ Baqi al Gharqad”. Erişim 7 Eylül 2023.
- https://holyhijaz.wordpress.com/jannat-al-baqi-baqi-al-gharqad/ KTSV, Klasik Türk Sanatları Vakfı. “Ahmet Zeki Yavaş Arşivi”. Erişim 7 Eylül 2023. https://www.ktsv.com.tr/168-mescid-i-nebevde-tanidik-bir-imza
- TDK, Türk Dil Kurumu Sözlüğü. “Makam”. Erişim 6 Eylül 2023. https:// sozluk.gov.tr/
- TKC, The Khalili Collections. “The Baqi‘ Cemetery”. Erişim 7 Eylül 2023. https://www.khalilicollections.org/all-collections/accession-print
Öz
Kişinin vefatından sonra hatırlanması, ziyaret edilmesi maksadıyla hayatının bir iz düşümü olarak geride kalan son hatırası kabri olmaktadır. İslâm mimarisinde toplumda iz bırakan, manevî açıdan önde olan din büyüklerinin kabirleri ise türbe, künbed, kubbe, meşhed gibi bulunduğu yerin geleneği ve diline göre adlandırılan âbidevî mimari yapılar şeklinde inşâ edilmektedir. Bunun yanında bilhassa Türk-İslâm coğrafyasında Hakk katında ve halk içinde muteber kişilere ait birden fazla mükerrer mezar âbideleri olduğu da bilinmektedir. İster takipçi ve isim benzerliği nedeniyle kabrin tam yerinin bilinememesi, ister Kanuni Sultan Süleyman’ın tahniti gibi mecbur kalınması olsun farklı sebeplerle inşâ edilen mükerrer kabirler, büyük isimlerin hatırlanması ve anılmasını kolaylaştırmakta ancak araştırmaları zorlaştırmaktadır. Bu konuda vasiyet gibi şahsî bir hassasiyet ve talebe dayalı bir sebebe mebni aynı zamanda ilk örneklerden birini teşkil eden Hz. Fâtıma’nın kabri ve makamı meselesi; hayatı, teçhizi, tekfini ve türbesi çerçevesinde bu makalede araştırılarak, İslâm mimarisinde defin-medfûn-kabir- makam ilişkisi açısından bazı sonuçlara ulaşılmaya çalışılmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Hz. Fâtıma Ehl-i beyt Türbesi Erken Dönem İslâm Mimarisi Medine Makam
Kaynakça
- Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Ṣaḥîḥû’l-Buhârî. nşr. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 3. Basım, 1438/2017.
- Çelebi, Evliya. Seyahatnâme Hac Kitabı. haz. Asiye Yılmaz Yıldırım - Zeynep Süslü Berktaş. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010.
- Eyüb Sabri Paşa. Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Medine. Kostantiniye: Bahriye Matbaası, 1301-1306, 1-3. http://ktp.isam.org.tr
- Gözütok Tamdoğan, Zehra. “Ebü’l-Bekâ Belevî el-Endelüsî’nin Şehirleri -İskenderiye, Kahire, Mekke ve Medine İzlenimleri”. İlsam Akademi Hakemli Dergisi 2/1 (April 2022), 103-130.
- Güler, Muhammed Said (ed.). Hulâsatü’l-Ahbâr Semhûdî’nin Medine Tarihi’nin Tercümesi. haz. Nureddin Gemici. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
- Güler, Semra. Türkiye Kütüphaneleri’ndeki Delâilü’l-Hayrât’larda Minyatür. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
- Gülgen, Hicabi - Güler, Semra. “Osmanlı Devleti’nde Klasik Dönem ve Sonrasına Ait Delâilü’l-Hayrât Minyatürlerindeki Değişim”. İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) (The Journal of Islamic Civilization Studies) 3/1 (2018), 29-60.
- Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdillâh İbnü’l-Beyyi’ Muhammed. el-Müstedrekü ala’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
- İbn Battûta. Rıhletü İbn Battûta Tuhfetü’n-nuzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’lesfâr. çev. A. Sait Aykut. ed. M. Sabri Koz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
- İbn Cübeyr. Kitâb-ı Rıhlet-i İbn-i Cübeyr Dârü’l-Hilâl. Beyrut: 1384/1964. https://shamela.ws/page/contribute
- İbnü’n-Neccâr. ed-Dürretü’s̱-semîne fî târîhi’l-Medîne. Kahire: 1376/1956. https://shamela.ws/page/contribute
- İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer. Târihu’l-Medîneti’l-münevvere. thk. Ali Muhammed Denrel-Yasin Sadüddîn Beyân. Beyrut: Dâru’I-Kutubi’l-Ilmiyye, 2012,
- Kandemir, M. Yaşar. “Fâtıma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/219-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
- Köse, Feyza Betül. “Hz. Peygamber’in Aile Bireylerinin Cenaze Merasimleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (2018), 93-115.
- Kurtubî, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilber. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becavi. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥû Müslim. nşr. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1439/2018.
- Önge, Yılmaz. “Yunus Emre’nin Makamları (Anıt-Mezarları)”. Vakıf Haftası Dergisi 8 (1991), 103-116.
- Sarı, Ali. Medine’de Osmanlı Dini İmar Faaliyetleri: Mescid-i Nebevi Örneği (1818-1861). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
- Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh el-Hasanî. Vefâü’l-vefâ biahbâri dâri’l-Mustafâ. thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Cidde: Müessesetü’l-Furkân li’t- Türâsi’l-İslâmî, 1422/2001 5/579, çev. İbrahim Barca ed. Muhammed Ali Alioğlu. İstanbul: 2021.
- Uludağ, Süleyman. “Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/25- 28. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Yetkin, Şerare. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49- 56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
- Yılmaz, Necdet - Yılmaz, Coşkun. İstanbullu Sahabeler. İstanbul: Bilge, 2003.
- Arşiv Belgeleri BOA, Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p.]. No. 1342, https:// katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı [A.MKT. MVL.]. No. 141, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair Yazışmaları Evrakı [A.MKT.NZD.]. No. 375, Gömlek No. 82. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. [HAT]. 2656-C. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet Evrakı [ŞD.]. No. 22, Gömlek No. 4226. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Vâlâ [İ.MVL.]. No. 240, Gömlek No. 8616. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p.]. 3560. https://katalog. devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p.]. 4850.01. https:// katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV.]. 0025. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Hazine-i Hassa [Y.PRK.HH]. No. 38, Gömlek No. 22. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas ve Sadrazam Kâmil Paşa Belgeleri [Y.PRK. UM]. No. 80, Gömlek No. 103. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
- IUNEK, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. İkinci Abdülhamit Han Fotoğraf Albümleri [NEKYA]. No. 90743/22. http://nek.istanbul.edu.tr/
- TSMK, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi [E. H.]. 1018.
- TSMK, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi [E. H.]. 1038.
- TSMK, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi [E. H.]. 1032.
- HH, HolyHijaz. “Jannat al Baqi/ Baqi al Gharqad”. Erişim 7 Eylül 2023.
- https://holyhijaz.wordpress.com/jannat-al-baqi-baqi-al-gharqad/ KTSV, Klasik Türk Sanatları Vakfı. “Ahmet Zeki Yavaş Arşivi”. Erişim 7 Eylül 2023. https://www.ktsv.com.tr/168-mescid-i-nebevde-tanidik-bir-imza
- TDK, Türk Dil Kurumu Sözlüğü. “Makam”. Erişim 6 Eylül 2023. https:// sozluk.gov.tr/
- TKC, The Khalili Collections. “The Baqi‘ Cemetery”. Erişim 7 Eylül 2023. https://www.khalilicollections.org/all-collections/accession-print
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Mimari, Türk-İslam Sanatları Tarihi |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 25 Eylül 2023 |
| Gönderilme Tarihi | 21 Ağustos 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Cilt: 59 Sayı: 3 |
