TY  - JOUR
T1  - Şerha Tesewifî ya Qesîdeya “Bangê Weys” a Kerbelayî
TT  - Şerha Tesewifî ya Qesîdeya “Bangê Weys” a Kerbelayî
AU  - Aykaç, Yakup
AU  - Başçı, Veysel
PY  - 2022
DA  - August
Y2  - 2022
DO  - 10.26791/sarkiat.1113022
JF  - Şarkiyat
PB  - Şarkiyat Araştırmaları Derneği
WT  - DergiPark
SN  - 1308-9633
SP  - 537
EP  - 562
VL  - 14
IS  - 2
LA  - ku
AB  - Wisa tê bawerkirin ku ji nifşa tabi‘în Weys el-Qerenî bi rêya xewn û rêyên menewî ji aliyê Hz. Pêxember ve hatiye îrşadkirin. Ji ber vê baweriyê, di tesewifê de kesekî bêyî ku murşîdekî bibîne, bi rêya xewn yan jî bi rêyên menewî întisabê wî murşîdî bike hingê jê re Uweysî, ji wê rêya girêdana tesewifî re jî Uweysîtî hatiye gotin. Gelek şêxên navdar di dîroka tesewifê de bi navê Uweysî hatine naskirin. Yek ji van şêxên ku bi nasnavê Uweysî hatiye naskirin, avakerê terîqeta Neqşîbendî, Şêx Muhemed Behauddînê Şahê Neqşîbend e. Wî întisabê rûhaniyeta Şêx ‘Evdilxaliqê Xucdewanî kiriye û navlêka Uweysî girtiye ku di terîqeta Neqşîbendî de ev nasnav gelek girîng e. Ji berê ve gelek şairên ehlê tesewifê di qesîde û medhiyeyên xwe de bi unwana Uweysî pesnê Şahê Neqşîbend daye. Yek ji wan şairan jî Şêx Muhemedê Axtepî ye ku bêtir bi mexlesa xwe ya Kerbelaî hatiye nasîn. Kerbelaî yek ji endamê malbata Axtepiyan e ku ew malbat daye pey rêka Mewlana Xalidê Şarezorî û di nav terîqeta Neqşî-Xalidî de cih girtiye. Qesîdeya Kerbelaî ya ku bi redîfa “Bange Weys” hatiye nivîsîn ji hivdeh beytan pêk hatiye û dikare bê gotin, ew yek ji wan qesîdeyên girîng e ku kûrahiya şair di edebiyata tesewufî de nîşan dide. Şair di vê qesîdeya xwe ya farisî de redîfa “Bange Weys” wek metafor û mecazeke guhêrbar bi kar aniye. “Bange Weys” di wateya peyam û mîsyona Weys de ye ku şair ev metafor carna bi wateya heqîqî di şûna Weys el-Qerenî de xebitandiye û carna jî bi behskirina sifet û taybetiyên Şahê Neqşîbend îşaretî peyama wî ya gerdûnî kiriye. Şair ev metafor di çarçoveya edebiyata tesewifî de bi alîkariya îstîare, mecaz û kînayeyan di gelek wateyan de bi kar aniye. Me di vê nivîsarê de hewl da ku qesîdeya navborî digel taybetiyên wê yên edebî, li dor tesewifê şîrove û rave bikin.
KW  - Tesewif
KW  - Weys el-Qerenî
KW  - Qesîde
KW  - Bangê Weys
KW  - Şêx Muhemed Kerbelayî
N2  - Wisa tê bawerkirin ku ji nifşa tabi‘în Weys el-Qerenî bi rêya xewn û rêyên menewî ji aliyê Hz. Pêxember ve hatiye îrşadkirin. Ji ber vê baweriyê, di tesewifê de kesekî bêyî ku murşîdekî bibîne, bi rêya xewn yan jî bi rêyên menewî întisabê wî murşîdî bike hingê jê re Uweysî, ji wê rêya girêdana tesewifî re jî Uweysîtî hatiye gotin. Gelek şêxên navdar di dîroka tesewifê de bi navê Uweysî hatine naskirin. Yek ji van şêxên ku bi nasnavê Uweysî hatiye naskirin, avakerê terîqeta Neqşîbendî, Şêx Muhemed Behauddînê Şahê Neqşîbend e. Wî întisabê rûhaniyeta Şêx ‘Evdilxaliqê Xucdewanî kiriye û navlêka Uweysî girtiye ku di terîqeta Neqşîbendî de ev nasnav gelek girîng e. Ji berê ve gelek şairên ehlê tesewifê di qesîde û medhiyeyên xwe de bi unwana Uweysî pesnê Şahê Neqşîbend daye. Yek ji wan şairan jî Şêx Muhemedê Axtepî ye ku bêtir bi mexlesa xwe ya Kerbelaî hatiye nasîn. Kerbelaî yek ji endamê malbata Axtepiyan e ku ew malbat daye pey rêka Mewlana Xalidê Şarezorî û di nav terîqeta Neqşî-Xalidî de cih girtiye. Qesîdeya Kerbelaî ya ku bi redîfa “Bange Weys” hatiye nivîsîn ji hivdeh beytan pêk hatiye û dikare bê gotin, ew yek ji wan qesîdeyên girîng e ku kûrahiya şair di edebiyata tesewufî de nîşan dide. Şair di vê qesîdeya xwe ya farisî de redîfa “Bange Weys” wek metafor û mecazeke guhêrbar bi kar aniye. “Bange Weys” di wateya peyam û mîsyona Weys de ye ku şair ev metafor carna bi wateya heqîqî di şûna Weys el-Qerenî de xebitandiye û carna jî bi behskirina sifet û taybetiyên Şahê Neqşîbend îşaretî peyama wî ya gerdûnî kiriye. Şair ev metafor di çarçoveya edebiyata tesewifî de bi alîkariya îstîare, mecaz û kînayeyan di gelek wateyan de bi kar aniye. Me di vê nivîsarê de hewl da ku qesîdeya navborî digel taybetiyên wê yên edebî, li dor tesewifê şîrove û rave bikin.
CR  - Algar, H. (2012). Nakşibendîlik. Cüneyd Köksal û yên din. (Wer). İnsan.
CR  - Ali b. Huseyn (2010). Reşahât, Ayn-ül Hayat. Süleyman Kuku (Amd). Fenomen.
CR  - Âsım Efendi, M. (2009). Burhân-ı Katı. Türk Dil Kurumu.
CR  - Aykaç, Y. (2015). “Dîwana Hezîn (Metin, Lêkolîn û Ferheng)”, Teza Masterê, Zanîngeha Mardin Artuklu.
CR  - Aynî, M. A. (1992). Tasavvuf Tarihi, Hüseyin Rahmi Yananlı (Amd), Kitabevi.
CR  - Bağdâdî, M. H. (2013). Divan, Mevlânâ Halid-i Bağdadî. Abdulcebbar Kavak (Amd). Semerkand.
CR  - Bolayır, A. E. (2018). Metin Şerhine Giriş. Halil Çeltik (Amd.). H Yayınları.
CR  - Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Otto.
CR  - Coşkun, M. Öbek, A.İ. Bayram, Y. (2016). Gazel Şerhleri. Kesit.
CR  - Dehxuda, A. E. (1372). Luxetnameyê Dêhxuda, Lovhê Fişordeh, Întîşaratê Danişgahê Tehran.
CR  - Ehmedê Xanî. (2004). Memozîn. Arif Zêrevan (Transkrîpsiyon). Nefel.
CR  - ‘Ettar, F. (1375). Tezkîretu’l-Evliya, Nicholson – Kazvinî (Amd), Întîşaratê Menuçehrî.
CR  - Ferhengê Danişgahê Kurdistan Farisî-Kurdî (1385). (cîld I, II, III). Lijne (Amd). Macid Merdûx Rûhanî (Serperişt). Danişgahê Kurdistan.
CR  - Gökbel, A. (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
CR  - Gulî, M. X. (2002). Ferhenga Gulî Farisî-Kurdî. Spîrêz.
CR  - Îzolî, D. (2013). Ferheng Kurdî-Tirkî / Tirkî-Kurdî. Deng.
CR  - Kuşeyrî, A. (2013). Kuşeyrî Risalesi, Muhammed Coşkun (Wer). İlk Harf.
CR  - Melayê Cizîrî. (2004). Dîwan. Arif Zêrevan (Transkrîpsiyon). Nefel.
CR  - Mirzaniya, M. (1382). Ferhengnameyê Kînayê, Emir Kebir.
CR  - Molla Câmî, A. (2014). Nefehâtü’l Üns Evliya Menkıbeleri, Abdulkadir Akçiçek (Amd). Huzur.
CR  - Muvahhid. M. A. (1396). Mesnevîyê Me’newî, Întişaratê Hermes.
CR  - Ocak, A. Y. (2020). Sûfîlik Geleneğinin Efsanevi Öncüsü Veysel Kareni ve Üveysîlik. Dergâh.
CR  - Özaydın, M. (2009). Şeyh Abdurrahman Aktepe Hayatı Eserleri Görüşleri. Cihan Yayınları.
CR  - Pala, İ. (2012). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı.
CR  - Pertev, R. (2012). Mîrsadu‘l-Etfal (Şahrahê Kûdekan) Ferhenga Menzûm a Kurdî-Farisî (Vekolîn û Tekst). Teza Lîsansa Bilind. Zanîngeha Mardin Artuklu.
CR  - Qewlê Newala Sîsebanê (2012). Ahmet Demir (Amd û Tîpguhêzî). Nûbihar.
CR  - Qur’ana Pîroz û Meala wê ya Kurdî. (2015). Serokatiya Karûbarên Dîyanetê.
CR  - Sadinî, M. X. (2011). Mela Huseynê Bateyî Jiyan Berhem û Helbestên Wî. Nûbihar.
CR  - Şêx Eskerî. (2009). Keşkol. Zeynelabidîn Zinar (Tîpguhêzî). Doz.
CR  - Şêx Evdirehmanê Axtepî. (2002). Dîwana Rûhî, Osman Akdag û Kerem Soylu (Amd). Weşanên Enstîtuya Stenbolê.
CR  - Şêx Mihemed Kerbelaî. (2002). Dîwana Kerbelaî. Osman Akdag û Kerem Soylu (Amd). Weşanên Enstîtuya Stenbolê.
CR  - Şêx Mihemed Kerbelayî. (2012) Ferhenga Kerbelayî Mîrsadu’l-Etfal/Şahrahê Kûdekan, Ramazan Pertev (Amd). Nûbihar.
CR  - Şêx Ubeydullah Nehrî. (1379). Mesnewîyê Sanî Tuhfetu’l-Ehbab, Seyyîd Îslam Duago (Amd), Întişaratê Huseynî.
CR  - Tavakkoli, M. R. (2010). Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Mehmet Polat (Wer). Hîvda.
CR  - Tenik, A. (2015). Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar, Nûbihar.
CR  - Titiz, F. (2020). el-Cewahîru’r Reşadîye fî Sîretî’n-Nebewîyye ya Mela Nûrûllahê Godişkî (Metn û Lêkolîn Û Ferheng). Teza Lîsansa Bilind. Zanîngeha Bingöl.
CR  - Tosun, N. (2015). Bahâeddin Nakşibend Hayatı Görüşleri Tarikatı. İnsan.
CR  - Uludağ, S.  (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı.
CR  - Xaliqî, M. R. (1382). Şaxnebatê Hafiz, Întişaratê Zevvar.
CR  - Vassaf, H. (2015). Tasavvufi Şiir Şerhleri; Feyzu'l-Kemal ve Mir'atu'l-Kemal, Muammer Cengiz (Amd). Dergah.
CR  - Yaheqqî, M. C. (1386/2007). Ferhengê Esatîr ve Dastanwareha der Edebîyatê Farsî. Ferhengê Moesir.
CR  - Yektayî, M.R. (1377). Uweys el-Qerenî, Defterê Teblîxatê Îslamî.
CR  - Yıldırım, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı.
CR  - Yüksel, M. (2018). Şêx Ehmedé Xanî/Şeyh Ahmed El-Hânî. https://mufity.blogspot.com (02.02.2020).
CR  - Zivingî, N (2015). Zana û Rewşenbîr Evdirehîm Rehmî Hekkarî Jiyan Berhem û Helbestên Wî. Avesta.
CR  - Mele Ehmed Hilmiyê Qoxî. (2004). Dîwana Cami‘, İhsan. (Çapa Faksîmîle).
CR  - Mele Zeynelabidîn Amîdî. (1980). Dîwana Şêx Ebdurrehman Aqtepî û Dîwana Kerbelaî. (Çapa Faksîmîle).
UR  - https://doi.org/10.26791/sarkiat.1113022
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2413007
ER  -