TY - JOUR T1 - Trabzon’da Günümüze Ulaşmayan Saraçzade / Hacı Pir Medresesi ve Mimarisi TT - Saraçzade / Haci Pir Madrasa That Has Not Reached Today and Architecture in Trabzon AU - Yazıcı Metin, Nurcan PY - 2022 DA - December DO - 10.32704/erdem.2022.83.185 JF - Erdem PB - Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı WT - DergiPark SN - 1010-867X SP - 185 EP - 212 VL - 0 IS - 83 LA - tr AB - Trabzon’da, Ortahisar Mahallesinde bulunan ve Saraçzade / HacıPir Efendi Medresesi olarak bilinen medrese günümüze gelmemiştir.Yapıdan günümüze, Ortasaray, Ortahisar ya da Saraçzade Mescidiolarak bilinen kısmı ve avlu kapısı ulaşmıştır. 18.yüzyılda mevcutolduğu anlaşılan yapı 19.yüzyılın ortalarında yaşanan yangında harapolmuştur. Bu tarihten sonra, yapıya adını veren ve aynı zamandamedresenin müderrisi olan Hacı Pir Efendinin girişimleriyle yenibaştan inşa edilmiştir. Büyük oranda padişahın katkılarıyla; mescidve kütüphane ile birlikte inşa edildiği anlaşılan medresenin planı vemimarisi hakkında bilgiler çok sınırlıdır. Medresenin mescidi içinvalide sultanın da katkı sağladığı arşiv belgelerinde geçmektedir.Günümüze gelmeyen medresenin projesi, Osmanlı Arşivindemevcuttur. Projede medresenin kat planları ve cephe görünümüne yerverilmiştir. Yapının dikdörtgen plan şemasında, revaklı, açık avlulu,iki katlı bir medrese olduğu anlaşılmaktadır. Mekanlar her iki kattaavlu etrafında, üç yönde dolanan revak dizisinin arkasına gelecekşekilde, “U” düzeninde yerleştirilmiştir. Medresenin günümüzeulaşan mescidi, avlunun köşesinde yer almaktadır. Medreseye giriş,alt katta, güney duvarı ortasındaki kapı açıklığından sağlanmaktadır.Medresenin alt katındaki mekanlar güney, doğu ve kuzey yöndeyerleştirilmiştir. Kuzey yöndeki mekanların ise avluya ve dışarıyaaçık dükkan şeklinde düzenlendiği görülmektedir. Planda mekanlartek tek tanımlanmıştır. Aynı zamanda medreseye gelir getirmesiamacıyla inşa edildiği anlaşılan dükkanlar alt katta yer almaktadır.Medresenin projede tanımlandığı haliyle inşa edilip edilmediğinitespit etmek zordur.Medresenin ilave ve onarımlarla günümüze gelebilen mescidi,dikdörtgen planlı ve kiremit kaplı çatı ile örtülüdür. Mescidin, aynızamanda medresenin batı duvarı, üzerinde niş ve açıklıklar bulunanBizans yapısına ait olması muhtemel bir duvardır. Mescidin doğuyönünde, medresenin kapısından, yani güney yönden girişi bulunan,kapalı bir son cemaat yeri düzenlemesi vardır. Son cemaat yerinindoğu duvarı, bu yöndeki medrese mekanına ait olmalıdır. İnşa kitabeside bu duvar üzerinde bulunmaktadır. İç mekanda kuzey yönde, ortadaahşap bir dikmeyle taşınan ahşap kadınlar mahfili vardır. Mescidinharim mekanı, barok karakterde süslemelere sahip mihrap dışındasadedir.Bu makalede, Osmanlı Arşivi’nden elde edilen belgeler ışığında,yapının yangın sonrası inşa süreci ve mimarisi değerlendirilecektir.Geç dönem Osmanlı medreselerinin bir örneği olduğu anlaşılanmedresenin planı ilk defa bu çalışmada tanıtılacak ve ayrıntılı birşekilde incelenecektir. KW - Osmanlı Mimarisi KW - Trabzon KW - Medrese KW - Hoca Pir Efendi KW - Saraçzade KW - Ottoman Architecture KW - Madrasa KW - Hoca Pir Efendi N2 - The madrasa known as Saraçzade / Hacı Pir Efendi Madrasa, locatedin Ortahisar Neighborhood in Trabzon, has not reached today. Thepart known as Ortasaray, Ortahisar or Saraçzade Mescidi and thecourtyard gate have survived form the structure. The building, whichis understood to have existed in the 18th century, was destroyed in thefire middle of the 19th century. After this date, it was rebuilt with theinitiatives of Hacı Pir Efendi, who gave its name to the building andwas also the professor of the madrasah. Largely with the contributionsof the sultan; information about the plan and architecture of themadrasa, which is the understood to have been built together with themosque / masjid and library, is very limited.The project of the madrasa, that has not reached today, is available inthe Ottoman Archives. The floor plans and facade view of the madrasaare included in the project. In the rectangular plan of the building, itis understood that it was a two-storey madrasa with a portico and anopen courtyard. The spaces are placed in a “U” pattern on both floors,behind the row of colonnades. The masjid of the madrasa, which hasreached today, is located in the corner of the courtyard. The entranceto the madrasa is through the door opening in the middle of the southwall on the lower floor. The spaces on the lower floor of the madrasaare located in the south, east and north directions. It is seen that thespaces in the north direction are arranged in the form of shops open tothe courtyard and to the outside. In the plan, the spaces are defined oneby one. At the same time, the shops, which seem to have been builtto generate income for the madrasah, are located on the lower floor. Itis difficult to difficult to determine whether the madrasa was built asdefined in the project.The masjid of the madrasa, which has reached today with additionsand repairs, is covered with a rectangular plan and a tiled roof. Thewestern wall of the masjid as well as the madrasa, is a wall likely tobelong to the Byzantine structure with niches and openings on it. Onthe east side of the mesjid, there is a closed last congregation placewith an entrance from the madrasa door, that is from the south side.The eastern wall of the last congregation place should belong to themadrasa in this direction. The construction inscription is also an thiswall. In the interior, there is a wooden women’s gathering place in thenorth, supported by a wooden pillar. The sanctuary of the masjid isplain except for the mihrab with baroque decorations.In this article, the post-fire construction process and architecture of the building will be evaluated in the light of documents obtained from the Ottoman Archive. The plan of the madrasas, which is understood to be an example of the late Ottoman madrasahs, will be introduced and examined in detail in this study for the first time. CR - Ahunbay, Zeynep (1988). “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları: Medreseler, Darulkurralar, Mektepler”, S. Bayram (Der.), Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri , İstanbul, s. 239-311. CR - Ahunbay, Zeynep (1994). “Medrese”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı, s. 321-325. CR - Alikılıç, Dündar (2001). “Tarih Boyunca Trabzon Havalisinde Kütüphaneler”, A.Ü. Türkiyat Araştrımaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, Erzurum, s. 305-312. CR - Baltacı, Cahid (1976). XV.-XVI.YY. Osmanlı Medreseleri I-II, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. CR - Çiçek, Fatih, (2020). XVIII.Yüzyılda Trabzon Şehri (1700-1725), Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum. CR - Demir Koç, Zeynep (2020). Osmanlı Dönemi’nde Trabzon Kenti’nde Camiye Dönüştürülen Kilise Yapılarının Değişiminin Mimari Analizi, Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa. CR - Demiralp, Yekta (1999). Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara. CR - Eyice, Semavi (1993). “Damad İbrahim Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul, s. 445-447. CR - Goloğlu,Mahmut (1975). Fetihtan Kurtuluşa Kadar Trabzon Tarihi, Anakara. CR - İmamoğlu, Ahmed Hilmi (2009). Şair-i Mahir Trabzoni Emin Hilmi Efendi Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, Ankara. CR - Karpuz, Haşim (1983). “Trabzon’da Yok Olan Türk Dönemi Yapıları”, Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul, s. 99-116. CR - Karpuz, Haşim (1994). “Trabzon’da Yok Olan Bazı Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, c. XXIII, Ankara, s. 145-160. CR - Karpuz, Haşim (2007). “Ortahisar Camii”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 33, İstanbul, s. 407-408. CR - Karpuz, Haşim ve Mustafa R. Sümerkan (2016). “Trabzon’da Dini Eğitimin Mekana Yanısması Medreseler”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, İstanbul, s. 1059- 1065. CR - Köşklü, Zerrin (1999). 17. Ve 18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinin Tipolojisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum. CR - Komisyon (2010). “Ortahisar Mescidi”, Trabzon İçi Kültür Varlıkları Envanteri, Trabzon. CR - Kuran, Aptullah (1969). Anadolu Medreseleri, Cilt.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu. CR - Kurnaz, Mehmet (2003). Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, Trabzon. CR - Saydam, Abdullah (2003). “Vakıf Anlayışındaki Yenilenme İhtiyacı ve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları”, Osmanlı Araştırmaları, XXIII, s. 185-218. CR - Tanman, Baha (1993). “Çorlulu ali Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 8, İstanbul s. 371-373. CR - Trabzon Vilayeti Salnamesi, sene 1305, 1889. CR - Usta, Sebahittin (2015). Trabzon’da Vakıflar (1550-1650), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon. CR - Yazıcı, Nurcan (2008). “Trabzon Örneğinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet Konağı Binaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol: 1 /5, s. 943-959. CR - Yüksel, Murat (1993). Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri, Osmanlı Dönemi, birinci cilt, Trabzon. CR - Yüksel, Murat (2000). Trabzon’da Türk İslam Eserleri ve Kitabeleri, cilt 1, Trabzon. UR - https://doi.org/10.32704/erdem.2022.83.185 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2854299 ER -