TY - JOUR T1 - Eş ve Art Zamanlı Olarak göz / nazar Kavramının deg-, degür-, degnele- ve degnel ile Oluşturduğu Eşdizimliler, Yapıları ve Tanımları TT - On the Structures and Definitions of Collocations Simultaneously Formed by göz / nazar and deg-, degür-, degnele-, and degnel AU - Sarıkaya, Bekir PY - 2023 DA - July DO - 10.26650/iuturkiyat.1240548 JF - Journal of Turkology PB - İstanbul Üniversitesi WT - DergiPark SN - 2651-3188 SP - 47 EP - 79 VL - 33 IS - 1 LA - tr AB - Eski Türkçe döneminde göz ve -Il- edilgen çatı ekli tegil- kelimeleri gözi tegilmek “gözü kör edilmek” şeklinde eşdizimlilik oluşturur. Eş zamanlı olarak Arap dilinde isâbetü’l-ʻayn “nazar değdirme” tamlaması görülür. Orta Türkçe döneminde Arapça isabet ve musibet kelimeleri ile Türkçe teg- ve teggüçi aynı anlamlarda kullanılır. EAT dönemine gelince literatüre giren “nazar degme” kavramı çerçevesinde göz, dönüşlülük eki –In ile göz deg-, gözi degnel, gözi degnel olmak, gözi degnele- gibi eşdizimliler oluşturmaya başlar. Bu çalışma, göz ve teg- fiilinden türeyen tegil-, teglük, teggüçi, tegür-, tegil-, degne-, degnele-, değnek, değik, degnel kavramlarının yapılarını ve tanımlarını analoji yöntemiyle inceleyen bir çalışmadır. Bu bağlamda ortaya çıkan eşdizimliler ve tanımları Güncel Türkçe Sözlük, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Tarama Sözlüğü ve Derleme Sözlüğü yardımıyla art ve eş zamanlı olarak ele alınmıştır. Sonra degnel ve degnele- kelimelerinin yapılarının farklı çözümleri üzerinde durulmuştur. Göz kavramının, yavuz, kem, degnel, isabet, deg-, degür-, degnele- kavramlarıyla birleşik eylem grubu, iyelik grubu ve sıfat tamlaması gibi eşdizimliler oluşturduğu belirlenmiş ve bu eşdizimlilerin art zamanlı incelenmesi sonucunda bir kısmının artık kullanılmadığı, yerini başka eşdizimlilere bıraktığı anlaşılmıştır. KW - Sözlükbilim KW - Eşdizimli KW - Analoji KW - Göz KW - Deg- KW - Degür- KW - Degnele- KW - Degnel N2 - In the Old Turkish period, the words göz [eye] and tegil- [to be blinded] (with the suffix -Il- passive) form the collocations of gözi tegilmek [to be blinded]. Simultaneously, the phrase isâbetü’l-ʻayn [casting the evil eye] is seen in the Arabic language. In the Middle Turkish period, the Arabic words isabet [hit] and musibet [calamity] and Turkish teg- [reach] and teggüçi [harmful] were used with the same meanings. In the context of nazar degme [be attacked by evil eye], which entered the literature in the Old Anatolian Turkish period, göz began to form collocations using the reflexive suffix -In, such as göz deg- [be affected by the evil eye], gözi degnel [bad eye], gözi degnel olmak [to be envious-eyed], and gözi degnele- [to cast the evil eye]. This study uses the analogy method to analyze the structures and definitions of the terms teglüg/k [blind], teggüçi [trouble], tegür-[touch], tegil-, degne- [to be blinded], degnele- [look with an evil eye], değnek [evil eye], değik [evil eye], and degnel [evil eye] as derived from the verbs göz and teg-. In this context, the study discusses the collocations and their definitions diachronically and simultaneously with the help of the Güncel Türkçe Sözlük [Daily Turkish Dictionary], Misalli Büyük Türkçe Sözlük [Big Turkish Dictionary], Tarama Sözlüğü [Tarama Dictionary], and Derleme Sözlüğü [Compilation Dictionary]. The study then discusses the different analyses of the structures of the words degnel and degnele-. The term göz formed collocations such as a compound verb group, a possessive group, and an adjective phrase with the terms yavuz [ferocious], kem [bad], degnel, isabet, deg-, degür- [touch], degnele-. As a result of the diachronic analysis of these collocations, some have been determined to no longer be used and to have been replaced by other collocations. CR - Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuri Arlasez, Nr. 128, 1b-403a. google scholar CR - Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Tarih, Nr. 897, 1b-324a. google scholar CR - Akdoğan, Yaşar ve Kutsal, Nalan. İskendernâme Ahmedî (İnceleme - Tenkitli Metin). İstanbul: Türkiye Yazma google scholar CR - Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar CR - Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları, 2009. google scholar CR - Aksoy, Ömer A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1. cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993. google scholar CR - Aksoy, Ömer A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2. cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1989. google scholar CR - Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası). Ankara: TDK Yayınları, 2004. google scholar CR - Atalay, B. Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. 4 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1986. google scholar CR - Aymelek, Handan. Pîr Mehmed Bin Yusuf El Ankaravî’nin Tercümân El-Lüga (Kara Pîrî Lügati) “س ژ ز ر ذ د ظ ط ض ص ش “ Maddeleri İnceleme-Metin. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2015. google scholar CR - Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 cilt. İstanbul: Kubbealtı, 2006. www.lugatim.com google scholar CR - Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1990. google scholar CR - Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2011. google scholar CR - Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press, 1972. google scholar CR - Çelebi, İlyas. “Nazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 344-346. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar CR - Demirci, Ümit Özgür. Eski Türkçe’de Fiiller. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. google scholar CR - Dilçin, Cem. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2013. google scholar CR - Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011. google scholar CR - Doğan, Rıfat Kemal. TercümanEl-Lüga (Lügat-ıKarapîrî) PırMehmedBin YusufElAnkaravî, Elif Maddesi (İnceleme-Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2014. google scholar CR - Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar CR - Ergin, Muharrem. Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980. google scholar CR - Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1986. google scholar CR - FÎRÛZÂBÂDÎ. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1432/2011. google scholar CR - Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet AKALIN. Ankara: TDK Yayınları, 1988. google scholar CR - Gezgin, Ali Galip. Kur’ân’da “Düşünme” Anlamına Gelen Bazı Kelimeler Üzerine Bir Değerlendirme . Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2014): 7-43. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ sduifd/issue/48320/611733 google scholar CR - Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2011. google scholar CR - Hacıeminoğlu, Necmettin. “Eski Türkçe’nin Gramer Yapısı ve Örnek Olarak Fiilden İsim Yapan -l Eki.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten) (1990). 65-80. google scholar CR - Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016. google scholar CR - Karaoğlu, Serdar. Eski Anadolu Türkçesinde (14. yy.) Türetim Ekleri. Ankara: TDK Yayınları, 2022. google scholar CR - Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları, 2014. google scholar CR - Mutçalı, Serdar. Arapça - Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınevi, 2012. google scholar CR - Ölmez, Mehmet. Orhon Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2012. google scholar CR - Özdil, Hatice. Kadı Burhaneddin Divanı tıpkıbasım. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019. google scholar CR - Sarıkaya, Bekir. Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar CR - Suyûtî, Celâlüddîn. el-Câmi’ü’s-sağîr, 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990. google scholar CR - Şemseddîn Sâmî (2015). Kâmüs-i TürK. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2015. [Dersaadet: İkdam Matbaası. 1317’den tıpkıbasım] google scholar Taner, Tuğba Gizem. “Kutadgu Bilig’de Teg- Fiiliyle Kurulan Birleşik Fiiller.” Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2022): 125-156. CR - https://dergipark.org.tr/tr/pub/buefd/issue/70786/1070779 google scholar CR - Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları, 2015. google scholar CR - Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı 3 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990. google scholar CR - Tekin, Şinasi. İştikakçının Köşesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015. google scholar CR - Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul: Simurg, 2002. google scholar CR - Topaloglu, Ahmet. XIV. Yuzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi, 2 cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018. google scholar CR - Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü. 6 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2009. https://sozluk.gov.tr/ google scholar CR - Türk Dil Kurumu. Tarama Sözlüğü. 8 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1965-1988. https://sozluk.gov.tr/ google scholar CR - Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2011. https://sozluk.gov.tr/ google scholar CR - Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili: Türkçe Tefsir, 8 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979. google scholar UR - https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1240548 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2909757 ER -