TY  - JOUR
T1  - جرائم الحرب الواقعة على الأشخاص والأموال
TT  - Kişi ve Mallara Karşı İşlenen Savaş Suçları
AU  - Djekaba, Nadji
PY  - 2023
DA  - June
DO  - 10.51575/atebe.1262551
JF  - ATEBE
JO  - ATEBE
PB  - Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 2757-5616
SP  - 191
EP  - 220
IS  - 9
LA  - ar
AB  - الحرب، بلا شك، تمثّل ساحة القتل والقتال والسعي لإضعاف طرف العدوّ. إلا أنّها ليست بأي حال من الأحوال مكانًا لاستحلال أي فعل؛ على الرغم من وجود قواعد الحرب وقوانينها التي تنظم سلوك المقاتلين، إلا أنّ هناك أفعالًا معينة تعتبر مجرمة ومحظورة حتى وإن وقعت في زمن الحرب. يطلق على هذه الأفعال مصطلح "جرائم الحرب"، وهي تندرج ضمن إطار القانون الدولي الإنساني. فعلى الرغم من عدم اعتماد الفقه الإسلامي على مصطلح "جرائم الحرب" بشكل صريح، إلا أنّ فكرتها ومضمونها متجذر في كتب الفقه الإسلامي، خاصة في أبواب الجهاد والسير، عند الكلام عن أخلاق الحرب وآدابها. يأتي هذا البحث ليسلّط الضوء على جهود الباحثين في إرساء مفهوم جرائم الحرب من ناحية فقهية، محاولا دراسة أهم أركان جريمة الحرب كونها جريمة دولية. بالإضافة إلى ذلك سيحاول هذا البحث تناول النصوص المؤسسة لتوجه الشريعة في تجريمها لبعض الأفعال والسلوكيات والتصرفات في أثناء القتال، وأبرز تلك الأفعال والسلوكيات المجرمة شرعا والمُدرجة كجريمة حرب يمكن ترتيب عقوبة عليها، فتنصّ الشريعة الإسلامية على أنّ المقاتل ليس حرًّا في ارتكاب أي فعل يريده خلال القتال، بل جعلت لذلك قواعد وضوابط حاكمة ومنظمة لسلوكه في إطار تنظيمها للحرب والنزاعات المسلحة. تضمّنت تلك القواعد الأخلاقية التي طوّرتها الشريعة الإسلامية تنظيمًا دقيقًا لسلوك المسلمين في الحروب والقتال، حيث فرّقت بين المقاتلين وغير المقاتلين في جواز الاستهداف وعدم الجواز، فجرّمت ومنعت استهداف فئات معينة من الأشخاص مثل المدنيين والجرحى وأضفت الحماية عليهم، وأدخلت في مسمّى المدنيين كل الفئات التي لا يصبّ مجهودها في العمليات الحربية مثل الأطفال والنساء وكبار السن وغيرهم. كما تضمّنت القواعد الشرعية التي وضعتها الشريعة الإسلامية حماية لأسرى الحرب، حيث تم تحديد وضعية خاصة لهم تضمن لهم الحماية والمعاملة الإنسانية، ومنعت تعذيبهم أو إكراههم على اعتناق الإسلام.وتجدُر الإشارة إلى أنّ الشريعة الإسلامية لم تقتصر على تجريم استهداف الأفراد فحسب، بل نصّت أيضًا على تجريم استهداف الأموال والأعيان المدنية التي لا يستعملها العدو في الحرب، أو التي تكون كطرف محايد مثل المستشفيات ودور العبادة والأماكن التاريخية والأثرية.ولعلّ التجربة التاريخية الإسلامية خلال الفترة النبوية وفترة الخلفاء الراشدين حين فتوحهم، وتاريخ المسلمين من بعدهم في الحروب يُعدُّ أبرز انعكاس على تلك القواعد الشرعية التي وضعتها الشريعة الإسلامية، فالتزم المسلمون في حروبهم بتلك القواعد فلم يعرف التاريخ حروبا أكثر إنسانية من حروب المسلمين.
KW  - الفقه الإسلامي
KW  - جريمة حرب
KW  - أركان الجريمة
KW  - العمليات القتالية
KW  - فئات محمية
KW  - أعيان
KW  - أموال
N2  - Savaş öldürme, mücadele ve düşmanı zayıflatma meydanıdır. Ancak böyle olması koşullar ne olursa olsun bazı eylemlerin yapılmasını meşru kılmaz. Askerlerin davranışlarını düzenleyen savaş kuralları ve yasaları olmasına rağmen, belirli eylemler savaşta bile suç ve yasak kabul edilir. Bu eylemlere "savaş suçları" denir ve uluslararası insancıl hukuk çerçevesinde değerlendirilirler. İslam hukuku açık bir şekilde "savaş suçları" terimini kullanmasa da fikri ve mahiyeti İslam fıkıh kitaplarında, özellikle cihad ve siyer bölümlerinde, savaş ahlakı ve adabı konularında köklü bir şekilde yer almaktadır. Bu araştırma, savaş suçunun uluslararası bir suç olmasını ele alırken fıkhi açıdan savaş suçları kavramının iyice anlaşılması noktasında da alimlerin çalışmalarına ışık tutmaktadır. Aynı şekilde bu araştırma, İslam’ın savaşta suç saydığı davranış ve eylemlerin ve bu eylemlerden en bariz ve cezalandırılabilecek olanlarının açıklandığı ana metinleri de ele almaya çalışacaktır. İslam hukuku, askerlerin savaş esnasında istediği her eylemi gerçekleştirmekte özgür olmadığını belirtmiş ve askerlerin savaşta ve silahlı çatışmalardaki davranışlarını düzenleyen bir takım katı kurallar koymuştur. İslam hukukunun geliştirdiği bu ahlaki kurallar müslümanların savaştaki davranışlarını ayrıntılı bir şekilde düzene sokmuştur. Hedef alınması caiz olmayan toplulukları belirlemiş ve bu toplulukların hedef alınmasının cevazı noktasında onları savaşa katılanlar ve katılmayanlar olarak ayırmış, sivillerin ve yaralıların hedef alınmasını yasaklamış ve onları koruma altına almıştır. Sivil kategorisine çocuk, kadın, genç ve yaşlılar gibi savaş faaliyetlerine katkısı olmayan herkes dâhil edilmiştir. İslam hukukunun koyduğu kurallar, savaş esirlerini koruma altına almıştır. Onlara özel bir statü tanınmış ve onların korunması ve insani muameleler gösterilmeleri sağlanmıştır. İşkence görmeleri veya İslam'ı kabul etmeye zorlanmaları kesinlikle yasaklanmıştır. Dikkat çeken önemli bir konu da şudur ki, İslam hukuku sadece bireylerin hedef alınmasını değil, aynı zamanda savaşta düşmanın kullanmadığı sivil malların hedef alınmasını da suç saymıştır. Aynı zamanda bağımsız mekanlar olan hastane, ibadethane, tarihi alanlar gibi mekanların hedef alınmaması gerektiğiyle ilgili hükümler de koymuştur. İslam tarihi, İslam hukukunun koyduğu bu kuralların en önemli yansımasını sunar. İslam tarihi boyunca, Efendimiz aleyhisselam döneminde ve ardından hulefa-i raşidin döneminde gerçekleşen fetihlerde Müslümanlar bu kurallara büyük bir incelikle uymuşlardır. Tarih boyunca gerçekleşen bütün savaşlarda insan haklarına en çok riayet edilen savaşlar ise yine Müslümanların savaşları olmuştur. Bu dönemlerde, düşmanlara karşı insan haklarına saygı gösterilmiş, savaş suçları işlenmemiştir. İslam, barışı ve adaleti ön planda tutan bir din olduğundan, savaşların dahi adil ve insancıl bir şekilde yürütülmesini amaçlamıştır.
CR  - Abdullah b. Sâlih el-Ali. el-Harb fi’ş-şeri‘ati’l-İslâmiyye ve’l-kânûni’d-devliyyi’l-‘âm. Mekke: Câmi‘at Ümmi’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1985.
CR  - Ahmed Sarhal. Kânûnu’l-‘alâkati’devliyye. Beyrut: el-Mü’essesetü’l-câmi‘iyye li’ddirâsât ve’n-neş’r, 1990.
CR  - Albânî, Muhammed Nâsırü'ddin. Sahih ve za‘if sünen abi Dâvût. Kuveyt: Dâru girâs, 2002.
CR  - Cû’lî, es-seyyid Othmân b. Hasenîn. Sirâcu’S-sâlik İlâ Es’heli’l-mesêlik. Cezayir: Müessesetü’l-As’r li’l-manşûrâti’l-câmi’iyye, Vezâratü’l-Avkâf El-Cezâ’yriyye, ts.
CR  - Âlûsî, Ebü's-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdullah El-Bağdâdî (ö. 1270/1854). Rûhu'l-Me‘ânî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
CR  - Behnesî, Ahmed Fethî. el-Mes’ûliyyetü’l-cinâ’iyye f’il-fıkhı’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1984.
CR  - Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. El-Hüseyin b. Alî, (ö. 458/1066). es-Sünenü'l-Kübrâ. thk. Abdullah b. Abdulmühsin Et-Türkî. Kahire: Merkezü’l-buhûs v’d-Dirâsâti’l-arabiyye v’l-islâmiyye, 2011.
CR  - Buzâyi‘a, Hâlid Remzi Sâlim. Cerâ'imü’l-Harb fi’l-Fıkhi’l-İslâmî ve’l-Kânûni’d-Düvelî. Ürdün: Ürdün Üniversitesi, lisansüstü öğrenim Fakültesi, Doktora Tezi, 2005.
CR  - Bîdâr, Âdem Abdülcebbâr. Himâyetû hukûki'l-insân esnâ’e’n-nizâ‘âtı’l-mûsallaheti’d-deliyye. Beyrut: Menşûrâtü'l-Halebiyyi'l-Hukûkiyye, 2009.
CR  - Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî (ö. 256/870). el-Câmi’u’s-Sahîh. Amman: Dâru beyti’l-Afkâri’d-Devliyye, ts.
CR  - Cevherî, Ebu Nasr İsmâil b. Hammâd El-Farâbî. Es-Sıhâh Tâcü’l-luğ‘a ve sıhah alarabiye. thk. Ahmed Abdul Ghafûr Attâr. Beyrut: Dârü'l ilim li’lmalâyîn,1990.
CR  - Cürcânî ,Seyyid Şerîf, (ö. 816/1413). et-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan ,1985.
CR  - Davv Miftâh Gamık. NaDârıyyetü’l-harb fi’l-islâm ve eserühâ fi’l-kânûni’d-devliyyi’l-‘âm. Bingâzî: Cem‘iyyetü’d-Da‘veti’l-İsâmıyyeti’l-‘âlemiyye, ts.
CR  - Desûkî ,Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe (ö. 1230/1815). Haşiyetü’d-desûkî ‘Ala Şerhi İbni’l-Hasan li Risâleti’bni ebî Zaydi’l-kayravânî. Beyrut: Dâru’l-mârife,ts.
CR  - Ebû Dâvûd, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî (ö. 275/889). es-Sünen, Amman: Dâru beyti’l-Afkâri’d-Devliyye, ts.
CR  - Ebu Guddah, Hasen Abdülganî. ‘’Hükmü katlı’l-medeni’yyîn hâle’ş-tirâkihim fî muhârebeti’l-muslimîn’’. Mecelletü’ş-Şerî‘ati ve’l-Kânûn. Câmi’atü’l-İmârât, Külliyyetü’ş-Şerî‘ati ve’l-Kânûn, sayı. 10, Kasım 1996.
CR  - Ebu Zehrâ, Muhammed. El-‘Alâkâtü'd-Devliyye fi'l-İslâm. Kahire: Dârü’l-kalemi’l-arabî, 1995.
CR  - Ferâhîdî, Ebu Abdurrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr, (ö. 175/791). Kitâbü'l-‘Ayn. thk. Abdülhamid Hendawi. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
CR  - Gerard Corno. Mû‘camu’l-Mustalahât’ıl-kânûniyye. çev.Mansour Al-kâfî. Beyrut: El-mü’essesetü’l-câmi‘iyye li’ddirâsât ve' naş’r, 1998.
CR  - Hattâb, Ebî Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman el-Mâliki El-Magribî. Mevâhibü'l-Celîl. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1995.
CR  - İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî (ö. 1252/1836). Reddü'l-muhtâr Haşiyet’ü- İbn âbidîn. thk. Ali Muhammed Muavvaz, Âdil Ahmed Abdülmevcüd. Riyad: Dâru Âlemi'l-Kütüb, 2003.
CR  - İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (ö. 852/1449). fethü'l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdül’Aziz Bin Bâz, Beyrut: Dâru’l-M‘ârife, ts.
CR  - İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî (ö. 456/1064). el-Muhallâ bi'l-âsâr. thk. Abdürrahman El-cezîrî. Mısır: İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-munîriyye, ts.
CR  - İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züra‘î ed-Dımaşkî el-Hanbelî (ö. 751/1350). Zadü'l-me‘âd fi hed’yi hayri’l-‘ibâd. thk. Şu‘ayb Arnavut, Abdülkadir Arnavut. Beyrut: Müessesetü'r-Risale Nâşirûn, 1994.
CR  - İbn kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî (ö. 774/1373). Tefsiru’İbni Kesîr. thk. Mustafa es-Seyyid ve diğerleri. Mısır, Müessesetü Kurtuba, 2000.
CR  - İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî (ö. 620/1223). el-Muğnî. thk. Abdullah bin Abdullah el-Mohsin ve Mohammed Abdül Fattah el-Hilv. Riyad: Dâru Alemi'l-Kütüb, 1997.
CR  - İbn Kuddâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî (ö. 620/1223). el-‘Umde fi’l-fıkıh . thk. Abdullah Abdul Rahman el-Bassâm ve diğerleri. Mısır, Mat’ba‘atu’l-fucâleti El-cadîde, 1960.
CR  - İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî (ö. 273/887). es-Sünen. thk. Muhamed Abdülbâki. Beyrüt, Dâru’l-Fikr, ts.
CR  - İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî (ö. 711/1311). Lisânü’l-‘Arab, Düzeltme: Amin Mohamed Abdül Vahâp ve Muhammed Sadık el‘Obeidî. Beyrut: Müessesetü't-Târih el‘arabî, Dâru ihyâ et-Türâs Arabî, 1999.
CR  - İbnü'l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdüllâh b. Muhammed el-Me‘âfirî (ö. 543/1148). Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Mohamed Abdülkadir ‘Atâ. beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
CR  - İhsân Hindî. Ahkâmü’l-harb ve’s-Salâm Fî Devleti’l-İslâm. Şam: Dâru’n-Numair, 1993.
CR  - Karâfi, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî (ö. 684/1285). Ez-Zahîre. thk. Mohamed bû kubze. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1994.
CR  - Kâsânî, Alâ'üddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî (ö. 587/1191). Bedâiu‘s-sanâi‘. thk: Ali Mohamed Avvâd, âdil Ahmed Abdel-Mevcüt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
CR  - Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh (ö. 671/1273). El-Câmi‘ li-Ahkâmi'l-Kur'ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
CR  - Makbûl Makbûl. ‘’Müsâhemetü’l-İmâm Mohamed İbni’l-Hasan Eş-Şeybânî Fi’l-Kânûni’Düvelî’’. Mecelletü’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye. Câmi‘atu’l-Amir Abdulkâdir li’l-‘ulûmi’l-islâmiyye, 1.yıl, 1.sayısı, Nisan 1986.
CR  - Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî (ö. 450/1058). el-Hâvi’l-kebîr .thk: Ali Muhammed Muavvaz ve Âdil Ahmed Abdülmevcüd. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994.
CR  - Mâverdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb El-Basri. el-Ahkâmü's-sultâniyye. thk. Ahmad Mubarak el-Bağdâdî. Küveyt: Dâr İbn kuteybe,1409, 1989.
CR  - Muhammed Abdel-Rahman Bû’zbar. “el-Cerâ’i-mu’ll-etî Taka‘u Dım’na ihtisâsı’l-mehkemeti’l-cinâ’iyyeti-Düveliyye”. Bölge Uluslararası Ceza Mahkemesi Konferansı. Doha: ,24-25 Mayıs 2011.
CR  - Muhammed E’ş-Şeleş. ‘’Ahlâkıyyâtü’l-harb Fi’l-Fıkhi’l-İslâmî ve’l-kânûni’d-Devli beyne’n-naDârıyya ve’t-Tatbîk’’. Mecelletü câmi‘atı’l-Halîli lil’buhûs. Filistin, sayı 1, 2007.
CR  - Muhammed Râ’fet Othman. El-Hukûk ve’l-Vâcibât ve’l-‘Alâkâtı’d-Devliyye Fi’l-İslâm. Kahire: Dâru’d-Dıyâ’a, 1991.
CR  - Muhammed el-Mac’zûb. el-Vasît Fi’l-Kânûn’i-Düveli’l-‘Âm. Beyrut: Ed-Dâru’l-câmi’iyye, 1999.
CR  - Muhammed Hamîdullah. Mecmû‘atü'l-vesâ’iki's-Siyâsiyye. Beyrut: Dârü'n-Nefâ’is, 1985.
CR  - Muhammed Hayr Heykel. el-cihâd ve'l-Kitâl fi's-Siyaseti'ş-Şer‘îyye. Beyrut: Dârü'l-Bayârık, 1966.
CR  - Mutî‘î, Muhammed Necîb. el-Mecmû' şerhi’l-mühezzeb li’ş-Şîrâzî. Cidde: mektebetü’l-İrşad, ts.
CR  - Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî (ö. 261/875). el-Câmi‘u’s-Sahîh. Amman: Dâru beyti’l-Afkâri’d-Devliyye, ts.
CR  - Ömer Sa‘adallah. Mû‘camun Fi’l-kânûn’i-Düveli el-Mu‘âsır. Cezayir: Dîvânu’l-Mat’bû‘âtı’l-câ’mi‘iyye, 2007.
CR  - Rassa‘, Ebû Abdillâh Muhammed b. Kâsım er-Rassâ‘ el-Ensârî (ö. 894/1489). el-Hidâyetü’l-kâfiyetü’ş-şâfiye li-beyâni hakâ’iki’l-İmâm İbn Arafe el-vâfiye (Şerhü Ĥudûdi İbn Arafe). thk. muhammed Ebu’l-yak’zan, Tâhir Mâ‘mûri. Beyrut: Dâru’l-ğarb, 1993.
CR  - Sa‘ad Çelebi. Hâşiyetü Çelebi A‘la el-Hidâye Şerhü Bidayeti'l-Mübtedi. fethülkadîr şerhiyle birlikte basıldı , İbn Hümam El Hanefî. Beyrüt: Dâr’ulfikr, ts.
CR  - Salâh Eddin ‘Âmir. Mukaddime li dirâseti’l-Kânûni’d-Devliyyi’l‘âm. Kahire: Dâru’n-nahdatı’l-Arabiyye, 2007.
CR  - Sallâhîn, Abdülmecid Mahmûd. ‘’Ahkâmu Carâ’imi’l-harb vifka’t-teşrî‘âti’l-İslâmiyye ve l-kânûni’d-d’evli Dirâse Mukârene‘’. Mecelletü’ş-Şe‘îa ve’l-Kânûn. Câmi‘atü’l-İmârâti’l-Arabiyyeti’l-müttehide, Ramazan 1427, Ekim 2006.
CR  - San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ el-Himyerî (ö. 211/826-27). el-Musannef. thk. Habîbürrahman ‘zami. Beyrut: el-Mektebü'l-İslamî, 1970.
CR  - Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed (ö. 539/1144). Tühfet’ül fukahâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1993.
CR  - Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-e'imme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed (ö. 483/1090). Şerĥu’s-Siyeri’l-kebîr. thk. Muhammed Hasan İsmail Şafi'i. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
CR  - Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî (ö. 911/1505). el-Eşbâh ve'n-nezâir. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
CR  - Şâşî , Ebû Bekr Muhammed b. Alî b. İsmâîl el-Kaffâl (ö. 365/976). Mehâsinü’ş-şerî‘a. Beyrut, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2007.
CR  - Tehânevî, Zafer Ahmed b. Latîf et-Tehânevî el-Osmânî (1892-1974). Αlâ’ü's-sünen. Pakistan: İdâretü'l-Kur'ân ve'l-Ulûmi'l-İslâmiyye, 1415h.
CR  - Ûdeh, Abdülkâdir (1907-1954). et-Teşrîü‘l-Cinâiyyi'l-İslâmi. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2005.
CR  - Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk ez-Zebîdî el-Bilgrâmî el-Hüseynî, (ö. 1205/1791). Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Mustafa Hijazî, Kuveyt: Bilgi baskısında Bakanlığı, 1985.
CR  - Zühaylî,Vahbe. Â’târu’l-Harb Fi’l-Fıkh’ıl-İslâmî . Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1983.
CR  - Zürkânî, Ebû Muhammed Abdülbâkî b. Yûsuf b. Ahmed ez-Zürkānî el-Vefâî (ö. 1099/1688). Şerhü’z-Zerkânî ‘alâ Muhtasar Halîl (Şerhu Muhtasari Halîl). Beyrut: Dâru’l-fikir, ts.
UR  - https://doi.org/10.51575/atebe.1262551
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2999887
ER  -