TY  - JOUR
T1  - birle- Fiili Üzerine Anlambilimsel Bir İnceleme
TT  - A Semantic Study On The Verb "birle-"
AU  - Öztürk, Rıdvan
PY  - 2025
DA  - April
DO  - 10.21563/sutad.1363311
JF  - Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
JO  - SUTAD
PB  - Selçuk Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 1300-5766
SP  - 173
EP  - 187
IS  - 64
LA  - tr
AB  - Türk Dilinin söz varlığı içerisinde bazı kelimelerin kullanım sıklığı art zamanlı olarak incelendiğinde farklı sebeplere bağlı olmak üzere değişiklikler göstermektedir. Toplum, ifade gereksinimleri çerçevesinde yeni kelimeler türetilebilmekte veya var olan kelimeyi bir takım anlam olaylarına uğratmaktadır. Sayı adları ve onların türevleri, gereksinimleri karşılaması bakımından temel söz varlığına dâhil olan kelime gruplarındandır.Bir kelimesi en eski metinlerden itibaren varlığını tanıklayabildiğimiz asıl kelimelerden olduğu hâlde, bu sayı adından türemiş olan bir+le- fiilini daha geç dönemde tanıklayabilmekteyiz. Özellikle Orta Türkçe dönemi metinlerinde dinî mahiyetli bir anlamda kullanılmış olan birle- fiili, sonraki dönemlerde bu özelliğini kaybetmiştir. Ancak birle- fiilinin ileri şekli olan birle-ş-, birleş-tir-, birleştir-il- türevleri, bu fiilin yaygın dinî mahiyetli anlamından farklı bir anlam kazanarak kullanılmaya devam etmiştir. Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine ve Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine anlam olaylarını inceleyen eserlerde de ilgili açıklamaların bulunmaması fiil üzerinde durulmasını gerekli kılmıştır.Bu çalışmada, birle- fiilinin art zamanlı incelenmesinin yanı sıra geçirmiş olduğu bu süreçteki anlam değişiklikleri ile kullanım sıklığı üzerinde durulacaktır.
KW  - bir+le- fiili
KW  - anlam değişmesi
KW  - tevhit ifadesi
KW  - söz varlığı
N2  - When the frequency of use of certain words in the vocabulary of the Turkish language is examined diachronically, it shows variations due to different reasons. Speakers of the language can either derive new words to meet their expressive needs or cause existing words to undergo changes in meaning. Number words and their derivatives are among the word groups that are part of the core vocabulary to fulfill these needs. We can trace the existence of the word "bir" (one) in ancient texts. However, the verb "bir+le-" derived from this numeral is observed only in later periods. The verb "birle-", which was used in a religious sense, especially in texts from the Middle Turkish period, lost this characteristic in subsequent periods. However, the derivatives of "birleş-", "birleştir-", and "birleştir-il-", which are advanced forms of the verb "birle-", continued to be used, acquiring meanings distinct from the original religious connotation of the verb. The absence of relevant explanations in works that examine semantic developments from Old Turkish to Old Anatolian Turkish and from Old Anatolian Turkish to Modern Turkish made it necessary to focus on this verb. In this study, the diachronic analysis of the verb "birle-" will be explored, with emphasis on the meaning changes it has undergone during this process and its frequency of use.
CR  - Akobirov, S. F. & Alikukov, T. A. & İbrohimov, S. İ. & Mamatov, N. M, & Ma’rufov, Z. M.& Mirtociyev, M. M. & Hociyev, 
A. P. (1981). O’zbek tilining izohli lug’ati (C. 1). Moskova: Rus Tili Neşriyatı.
CR  - Aksan, D. (1999). Anlambilim, anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yay.
CR  - Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil, ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: TDK Yay.
CR  - Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yay.
CR  - Arat, R. R. (2005). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yay.
CR  - Arıkoğlu, E.& Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
CR  - Arslan Erol, H. (2014). Eski Türkçeden eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. Ankara. TDK Yay.
CR  - Ata, A. (1997). Nâsırü’d-dîn Bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî kısasü’l-enbiyâ peygamber kıssaları (C. 1). giriş-metin-
tıpkıbasım. Ankara: TDK Yay.
CR  - Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesi: Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası), giriş-metin-notlar-dizin. 
Ankara: TDK Yay.
CR  - Atalay, B. (1970). Abuşka lügatı veya Çağatayca sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
CR  - Atmaca, E. (2016). Eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine söz varlığı ve anlam olayları. Konya: 
Palet Yay.
CR  - Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat 
Yay.
CR  - Aytaç, K. (1992). K. Grönbech, Kuman lehçesi sözlüğü Codex Cumanicus’un Türkçe sözlük dizini. Ankara: Kültür 
Bakanlığı Yay.
CR  - Ayverdi, İ. (2006). Asırlar boyu tarihi seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük. (Redaksiyon-etimoloji: Ahmet 
Topaloğlu). İstanbul: Kubbealtı Yay.
CR  - Bang, W. & Arat, R. R. (1987). Oğuz Kağan destanı. Makaleler 1 (O. F. Sertkaya, haz.). içinde (s. 605-672). Ankara: 
TKAE Yay.
CR  - Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlük. Konya: Tablet Yay.
CR  - Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan tercümesi gramer-metin-dizin. İstanbul Üniversitesi. 
(Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul.
CR  - Bilgin, A. (2019). Kutadgu Bilig’deki tevhid bağlamında tanrı tasavvuru, 950. yıl Kutadgu Bilig ve Türk-İslam 
Kimliği içinde (s. 92-111). İstanbul: Kültür ve Sanat Yay.
CR  - Çağbayır, Y. (2017). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı- Ötüken Türkçe sözlük. 
İstanbul: Ötüken Yay.
CR  - Demirci, Ü. Ö. & Korkmaz, Ş. (2008). Şeyyâd Hamza Yûsuf u Zelîhâ. İstanbul: Kaknüs Yay.
CR  - Derleme sözlüğü (1965). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü, (C. 2). Ankara: TDK Yay.
CR  - Dilçin, C. (1991). Mes’ûd bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahâr, inceleme-metin-sözlük. Ankara: TDK Yay.
CR  - Drevnetyursky slovar’ (1969). (V. M. Nadelyayev, & D. M. Nasilov, & E. R. Tenişev, & A. M. Şçerbak, red.). Leningrad: 
Nauka Yay.
CR  - Eker, S. (2006). Kutadgu Bilig’de (teŋri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami terimlerin kaynakları üzerine. 
Bilig. 38: 102-122. (erişim adresi: 
https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/suer_eker_kutadgu_bilig_turkce_islami_terimler_uzerine.pdf 
)
CR  - Eminoğlu, E. (2011). Abbas İbni es-Sabrâni kitâbü’l-ef’âl-Kıpçak satır arası sözlük. Ankara: Akçağ Yay.
CR  - Eraslan, K., Sertkaya, O. F. & Yüce, N. (1979). Kutadgu bilig (C. 3)-indeks. İstanbul: TKAE Yay.
CR  - Ercilasun, A. & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu lugâti’t-Türk. giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. 
Ankara: TDK Yay.
CR  - Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yay.
CR  - Ergin, M. (1988). Oğuz Kağan destanı (tercüme, metin, sözlük). İstanbul: Hülbe Yay.
CR  - Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı (C. 1), giriş-metin-faksimile. Ankara: TDK Yay.
CR  - Gaydavcı, G. D., Koltsa, E. K., Pokrovskaya, L. A. & Tukan, B. P. (1991). Gagauz Türkçesinin sözlüğü. (İ. Kaynak & A. 
M. Doğru, çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
CR  - Goçiyayeva, S. A. & Suyunçev, H. İ. (1989). Karaçayevo-Balkarsko-Russkiy slovar’. Moskova: Ruskıy Yazık.
CR  - Göz, İ. (2003). Yazılı Türkçenin kelime sıklığı sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
CR  - Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü -etimolojik sözlük 
denemesi-. Ankara: TDK Yay.
CR  - Gürsoy-Naskali, E. & Butanayev, V. & İsna, A. & Koç, A. (2008). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yay
CR  - Hamzayev, M. Y. & Altayev, S. & Atayev, G. & Açılova, G. & Mesgudov, V. & Meretgeldiyev, A. (1962). Türkmen 
dilining sözlügi. Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Yay.
CR  - Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurische-Deutsch-Türkisch/Eski Uygurcanın el sözlüğü, eski 
Uygurca-Almanca-Türkçe, (2021). Göttingen: Göttingen Universitätsverlag Yay.
CR  - Hüseyin Kazım Kadri (1927). Büyük Türk lügati-Türk dillerinin iltikakı ve edebi lügatleri (C. 1). İstanbul: Maarif 
Vekâleti Yay.
CR  - Kaçalin, M. S. (2011). Niyazi, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar (giriş-metin-dizin-tıpkıbaskı). Ankara: TDK 
Yay.
CR  - Kartallıoğlu, Y. (2010). Bernardo da Parigi’nin söz kitabı, 400 yıllık İtalyanca-Türkçe sözlük. Ankara: Gazi Kitabevi 
Yay.
CR  - Koç, K., Bayniyazov, A. & Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
CR  - Lehdiz (2023). “birle-” Erişim adresi: 
https://a432090bb89360a720602a6c96caa2cf2b47165d.vetisonline.com/tarama/ 
pages/arama/arama_sonuc.php?s=birle
CR  - Muzafarov, R. & Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça sözlük. (N. Seyityahya, çev.). 
Ankara: TDK Yay.
CR  - Naskali, E.G. & Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yay.
CR  - Necipoviç, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (İ. Kurban, çev.). Ankara: TDK Yay.
CR  - Ölker, G. (2011). Yazılı Türkçenin kelime sıklığı sözlüğü (1945-1950 Arası). Konya: Kömen Yay.
CR  - Ölker, G. (2015). Gülşen-i hayat. Konya: Palet Yay.
CR  - Öner, M. (2015). Kazan Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
CR  - Öztürk, R. (2022). Yunus Emre’de ‘bir Tanrı’ kalıp ifadesi üzerine. Karadeniz Araştırmaları, XIX/74: 553-560. Erişim 
adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2518076 )
CR  - Redhouse, J. W. (1890). Turkish and English lexicon. Costantinople: (1978. İstanbul: Çağrı Yay).
CR  - Şemseddin Sami (1317). Kamus-i Türki, Dersaadet. İkdam Matbaası. (1978. İstanbul: Çağrı Yay.).
CR  - Şeyh Süleyman Efendi-i Buharî (1298). Lugat-i Çagatayi ve Türkî Osmanî. İstanbul: Mihran Matbaası.
CR  - Şimşek, U. (2017). Müellifi bilinmeyen manzum bir eser: Risâle-i tevhid. (Yüksek lisans tezi).  Erişim adresi: 
https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
CR  - Şirin-User, H. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen Yay.
CR  - TDK (2023). Güncel Türkçe sözlük. Erişim adresi: https://www.sozluk.gov.tr.
CR  - Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (C. 1). İstanbul-Wien: Simurg Yay.
CR  - Topaloğlu, A. (1978). Muhammed bin Hamza XV. yüzyıl başlarında yapılmış satır-arası Kur’an tercümesi (C. 2), 
(sözlük). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
CR  - Toparlı, R. & Vural, H. & Karaatlı, H. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
CR  - Topçu, S. (2019). Risâle-i tevhid ve menâkıb-ı Mansûr (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: 
https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/597524/yokAcikBilim_10294114.pdf?
sequence=-1&isAllowed=y
CR  - Tulum, M. (2011). XVII. yüzyıl İstanbul Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: TDK Yay.
CR  - Türk Dil Kurumu (1988). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanmış tanıklariyle 
tarama sözlüğü (C. 1). Ankara: Yazar.
CR  - Türk Dil Kurumu. (1965). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (C. 2). Ankara: Yazar.
CR  - Tüylüoğlu, K. (2020). Risâle-i tevhid ve menâkıb-ı Mansûr.(Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?
id=one1U_m4nbH_qpXs8917iw&no=zXB1VRRi0uW8TvEVJqjujQ
CR  - Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü (Karakalpakça-Türkçe sözlük). Ankara: TDK Yay.
CR  - Uysal, İ. N. (2014). Yunus Emre divanı (Karaman nüshası). İstanbul: Kesit Yay.
CR  - Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
CR  - Ünlü, S. (2012b). Doğu ve batı Türkçesi Kuran tercümeleri sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
CR  - Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
CR  - Üşenmez, E. (2019). Mevlana Yakûb-i Çerhî Çağatay Türkçesi Kur’an tefsiri. İstanbul: Bilge-Türk Yay.
CR  - Vasiliyev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) sözlük. Ankara: TDK Yay.
CR  - Yavuz, K. (2000). Âşık Paşa, Garib-nâme (C. 1). İstanbul: TDK Yay.
UR  - https://doi.org/10.21563/sutad.1363311
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3420461
ER  -