TY - JOUR T1 - FOTOĞRAFLARIN TANIKLIĞI: BİRECİK ULU CAMİİ ÜZERİNE BAZI DÜŞÜNCELER TT - THE TESTIMONY OF PHOTOGRAPHS: SOME THOUGHTS ON THE GREAT MOSQUE OF BİRECİK AU - Bilici, Ziya Kenan PY - 2024 DA - June Y2 - 2024 DO - 10.32704/akmbaris.2024.191 JF - Arış Dergisi JO - Arış PB - Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı WT - DergiPark SN - 1301-255X SP - 38 EP - 65 IS - ARIŞ 24. SAYI LA - tr AB - Fırat nehrine hâkim kalesi ve vaktiyle kenti çevrelediği anlaşılmakla birlikte zamanla büyükölçüde ortadan kalkmış dış surları ile olduğu kadar günümüze ancak ikisi ulaşabilmiş ve mahallinde“Urfa Kapısı” (Bâb-ı Ruha) ve “Meçan Kapısı” (Vâdi-i Ceng) diye de bilinen ve kitâbelerindenMemlûk Sultanı Kayıtbay tarafından 15.yüzyılın sonlarında inşa ettirildiği anlaşılan kent kapılarıyladikkati çeken kent, Osmanlı çağında ve 16.yüzyılda Halep ve Bağdat’ın iskelesi olarak gemi kerestesi,silâh, cephâne, barut ve ticâri emtianın depolandığı bir yerleşme olduğu gibi, başta Hindistan’dangelen baharat ve ipek olmak üzere Uzakdoğu mallarının kervanlarla taşınarak Haleb ve Şam yoluylaTrablus, İskenderun ve Payas gibi Akdeniz limanlarına nakledildiği İpek yolu üzerindeki önemli birkavşak noktası olma özelliğini de yüzyıllar boyunca korumuştur.Yerleşmenin kuzey-batı yönünde yükselerek Ortaçağ kentini taçlandıran tarihî kalenin güneyeteklerinde ve vaktiyle Fırat nehri kıyısında yer aldığı anlaşılan Ulu Cami, kuzey-güney önündeuzanan dikdörtgen planlı bir oturum alanına yayılan ve farklı tarihlerde gerçekleştirilen tâmir, tâdilve tevsii işlemleriyle günümüze ulaşan çeşitli yapılar topluluğunun oluşturduğu bir manzumedir.Hâlihazırda sıkışık ve düzensiz bir kentsel alanda ve etrafı üç yönden konutlarla çevrili durumdakiyapının, geçmişte Fırat nehri kenarında yer alan batı cephesinin tamamı, kenti batı sahili boyuncakateden geniş bir cadde oluşturulmak amacıyla 1970’li yılların başında doldurulmuş; bu fizikîdeğişiklik sırasında, anılan cephenin aslî unsurları da caddenin dolgu toprak kotunun altındabırakılmıştır.“Birecik Ulu Camii” olarak yayınlara geçen, buna karşılık Max von Oppenheim tarafından1909 yılında yayımlanan “Inschriften aus Syrien, Mesopotamien und Kleinasien” adlı kitap için1899 yılında çekilmiş ve “Moschee ed Tekkije el Bahrije” (Bahriye Tekkesi Camii) ibâresiylekaydedilmiş olan yapı, farklı tarihlerde gerçekleştirildiği anlaşılan fizikî müdâhaleler dolayısıylaaslî plan ve strüktürel özelliklerini zamanla kaybetmiş; kezâ, fotoğraflarla belgelendiği 19.yüzyılınsonlarındaki görünümü de, içinde yer aldığı tarihî kentsel mekânla birlikte zaman içerisinde büyükdeğişikliklere uğramıştır. Buna karşılık, manzumeyi oluşturan yapılar topluluğunun hâlihazır planögeleri ve kimi mekânsal düzenlemeler ile 19.yüzyılın sonlarından itibaren çekilmiş fotoğraflarınabakılarak restitütif bir değerlendirme yapılabilmesi imkânı yine de bulunabilir. Strüktürel özelliklerikadar, sözkonusu fotoğraflar da, Birecik Ulu Camii’nin, bir bütün olarak, geç Osmanlı çağındagerçekleştirilen inşa faaliyetlerinin bir ürünü olduğuna tanıklık etmektedir. KW - Birecik KW - Birecik Ulu Camii KW - 19. Yüzyıl KW - Osmanlı Mimarisi N2 - Birecik is known to have been a medieval city with its castle overlooking the Euphrates Riverand its outer walls, and its city gates, known locally as “Urfa Gate” (Bâb-ı Ruha) and “MeçanGate” (Vâdi-i Ceng), which are understood from their inscriptions to have been built by the MamlūkSultan Sayf ad-Din Qa’itbay in the late 15th century. During the Ottoman period in the 16th century,the city, which became a settlement where ship timber, weapons, ammunition, gunpowder andcommercial commodities were stored as the port of Aleppo and Baghdad, preserved its feature ofbeing an important crossroads on the Silk Road, where Far Eastern goods, especially spices and silkfrom India, were transported by caravans and transported to Mediterranean ports such as Tripoli,Iskenderun and Payas via Haleb and Damascus for centuries.The Great Mosque of Birecik, which is understood to have once stood on the banks of theEuphrates River and on the southern slopes of the historical castle that crowned the medieval city byrising in the north-western direction of the settlement, is a collection of various buildings that spreadover a rectangular residential area extending north-south and which have survived to the present daydue to renovations, alterations and extensions carried out at different dates. Currently located in acongested and irregular urban area and surrounded by residential buildings on three sides, the entirewestern façade of the building, which used to be located on the Euphrates River, was filled in theearly 1970s in order to create a wide avenue running along the western shore of the city during thisphysical change, the original elements of the aforementioned façade were left below the level of thestreet’s fill soil.The building, which was published as the “Great Mosque of Birecik” and was photographed byMax von Oppenheim in 1899 for the book “Inschriften aus Syrien, Mesopotamien und Kleinasien”published in 1909 and recorded as “Moschee ed Tekkije el Bahrije” (Bahriye Tekke Mosque), has lostits original plan and structural features over time due to physical interventions carried out at differentdates, and its appearance at the end of the 19th century, when it was documented in photographs, hasundergone major changes over time together with the historical urban space in which it is located.On the other hand, it is still possible to make a restitutive assessment by looking at the current planelements and some spatial arrangements of the group of buildings that make up the landscape, aswell as photographs taken from the late 19th century onwards. These photographs, as well as itsstructural features, testify to the fact that the “Great Mosque of Birecik” as a whole was the productof late Ottoman construction activities. CR - Acara, M. (1999). J. Sur Kapıları. A. Durukan (Ed.), Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları (s. 200-208). Ankara. CR - Alp, S. (1999). Birecik’teki Eserler: A. Camiler. A. Durukan (Ed.), Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları (s. 59-110). Ankara. CR - Arel, A. (2007). Yorumun Meşruiyeti: Manisa Ulu Camii Örneği. H. Karpuz & O. Eravşar (Eds.), Konya Kitabı X, Rüçhan Arık-M.Oluş Arık’a Armağan (s. 77-86). Konya. CR - Aydın, R. (2017). Sinop Alâeddin Camisi’ndeki Osmanlı İzleri. S. M. Topçu & R. Aydın (Eds.), Sanat Tarihi Yazıları, Prof. Dr. Kerim Türkmen Armağanı (s. 469-519). Konya. CR - Bilici, Z. K. (2016). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası, Mimari, I. Ankara. CR - Bilici, Z. K. (2016). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası, Mimari, III. Ankara. CR - Bostan, İ. (1992). Birecik. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt: 6, s. 187-189). İstanbul. CR - Canbulat, İ. (2021). Çãr-Tãk”tan ( چار طاق ) “Çardak”a ( چار دق ) Sözcüğün Tarihsel Semantiği Üzerine Bir Monografi. Journal of Humanities and Tourism Research, 11(1), 195-225. CR - Fidan, F. (2018). Zahire Temini ve Naklinde Birecik İskelesi’nin Konumu (1746 Osmanlı-İran Savaşı Örneği). History Studies, International Journal of History, 10(9), 133-145. CR - Göyünç, N. (2001). Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat. Belleten, 65(243), 655-660. CR - Güler, M. (2017). Urfa Ulu Camii. İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyumu (Cilt: II, s. 198-226). Ankara. CR - Güler, M. (2018). Birecik Ulu Camii’nin Mimari Olarak İncelenmesi ve Değerlendirilmesi. Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 13(26), 189-219. CR - Güler, M. (2023). Birecik Sur Kapılarından, Urfa Kapısı ve Meçan Kapısı’nın Mimari Olarak İncelenmesi ve Değerlendirilmesi. Karadeniz, Uluslararası Bilimsel Dergi, 60, 41-74. CR - Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (2010). (Haz. S. A. Kahraman & Y. Dağlı). İstanbul: İstanbul Kitaplığı. CR - Kuş, F. (2012). Urfa Ulu Camii. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt: 42, s. 118-119). İstanbul. Kürkçüoğlu, A. C. (2013). Şanlıurfa İli Camileri. Ankara. CR - Orhonlu, C., & Işıksal, T. (1963). Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 13(17-18), 77-102. CR - Paydaş, K., & Narin, Ö. (2022). Orta Çağ’da Türk Hâkimiyetinde Birecik Şehri ve Tarihi Ehemmiyeti. Selçuk Türkiyat, 56, 39-62. CR - Polat, S. (2020). IV. Murat Devri Doğu Seferlerinde Nehir Taşımacılığı ve 1638 Bağdat Seferinde Fırat Üzerinden Yapılan Nakliyat. History Studies, 12(2), 577-593. CR - Polat, S. (2020). Osmanlı Devleti’nde Yeteri Kadar Bilinmeyen Bir Proje: Abdurrahman Ağa’nın 1700 (H.1111) Tarihli Gemi İnşa Faaliyeti ve Bazı Değerlendirmeler. Belleten, 84(300), 623-665. CR - Sevinç, T. (2018). Osmanlı Devleti İdaresinde Birecik’te Gemi İnşası ve Birecik Tersanesinin Önemi (17. ve 18. Yüzyıllar). İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa (Cilt: IV, s. 56-74). Ankara. CR - Şener, A. (1999). Birecik’teki Eserler: B. Mescitler. A. Durukan (Ed.), Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları (s. 111-120). Ankara. CR - Yılmaz, A. (1996). XVI. Yüzyılda Birecik Sancağı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü CR - Yiğit, A. (2012). Osmanlı Devleti’nin Payas ve Birecik Limanları üzerinden Bağdat’a Askeri Malzeme Nakline Dair Ayıntab Şer’iyye Sicillerinden Bazı Belgeler. 38. ICANAS Bildiri Kitabı (Cilt: VII, s. 3397-3418). Ankara. CR - https://arachne.dainst.org/project/oppenheim/entity/149657?fl=20&q=catalogPaths:54%20 biregik&resultIndex=8. (Erişim tarihi 22 Mart 2024). CR - (Gettyimages, Photo by Roger Viollet) (https://www.gettyimages.com.au/detail/news-photo/birecik-the-city-on-the-euphrates-about- 1970-rv-873889-news-photo/56231420?adppopup=true) (Erişim tarihi: 5 Nisan 2024) CR - (http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90434---0004.jpg) (Erişim tarihi: 5 Nisan 2024) CR - (http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90434---0005.jpg) (Erişim tarihi: 5 Nisan 2024) CR - (http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90434---0021.jpg) (Erişim tarihi: 5 Nisan 2024) CR - (https://www.flickr.com/photos/saltonline/25034627806) (Erişim tarihi: 18 Nisan 2024) CR - (https//archives.eure.frark26335a011522753757XW2uWF4da08e1a3b) (Erişim tarihi: 17 Nisan 2024) CR - (https://archives.eure.fr/ark:/26335/a011522753757Hg9q29/4a7181b453) (Erişim tarihi: 17 Nisan 2024) CR - (https://archives.eure.fr/ark:/26335/a011522753757XmaGZj/34ea44f07d) (Erişim tarihi: 17 Nisan 2024) UR - https://doi.org/10.32704/akmbaris.2024.191 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4025002 ER -