TY  - JOUR
T1  - Kādî Abdülcebbâr Örneğinde Mahalsiz Hâdis İrâde Teorisinin Savunusu
TT  - Defense of the Theory of Temporally Created Will in No  Substrate in the Case of Qādī ʿAbd al-Jabbār
AU  - Aktaş, Mehmet
PY  - 2025
DA  - April
Y2  - 2025
DO  - 10.29288/ilted.1540196
JF  - İlahiyat Tetkikleri Dergisi
JO  - ilted
PB  - Atatürk Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 2458-7508
SP  - 124
EP  - 139
IS  - 63
LA  - tr
AB  - Bu makale, Behşemîlerin Tanrı’nın irâde sıfatına dair geliştirdikleri “mahalsiz hâdis irâde” teorisini ele almaktadır. Teoriye göre, Tanrı’nın irâde sıfatı gerçek anlamda vardır, ancak onun herhangi bir taşıyıcısı bulunmamaktadır. Teorinin iki ana unsuru, irâdenin mahalsiz ve hâdis oluşudur. Bu özellikler, fizikî ve teolojik sorunlara yol açtığı için hem mezhep içinde hem de mezhep dışında çeşitli eleştirilere maruz kalmıştır. Behşemîler, bu eleştiriler doğrultusunda araz anlayışını revize etmiş ve teoriye iç tutarlılığı bulunan cevaplar geliştirmişlerdir. Çalışmada Behşemîlerin önemli temsilcilerinden biri olan Kādî Abdülcebbâr üzerinden eleştirilere verilen cevapların sunusu amaçlanmıştır. Bu doğrultuda makale, Kādî Abdülcebbâr’ı merkeze alarak ilâhî irâdenin mahalsiz ve hâdis olma özellikleri üzerinden ortaya çıkmış eleştirileri ve bu eleştirilere verilen cevapları kapsamaktadır. Behşemîleri bu teorinin savunusuna yönelten temel etken, mezhebin tevhîd ve adalet ilkeleridir. Tevhîd ilkesi gereğince, Tanrı’nın zâtı tarafından taşınan kadîm sıfatın varlığı kabul edilemez. Bu, Tanrı’nın zâtıyla beraber başka kadîm varlıkların kabulüne yol açar. Dolayısıyla, ilâhî irâdeler manevî sıfat kategorisinde yer alamaz. Adalet ilkesi gereğince irâde (mürîd olma), Tanrı’nın özünden kaynaklanan zâtî sıfatlardan sayılamaz. Bunun zâtî bir sıfat kabul edilmesi, Tanrı’nın iyinin yanında kötüyü de irâde etmesi sonucunu doğurur. Tanrı’nın irâdî olarak sadece iyiye yönelim gösterdiğini temellendirmek için bu sıfat hâdis varlıklar kategorisine yerleştirilmiştir. Ancak irâdeye atfedilen bu özellikler, mezhep içinden ve dışından eleştirilmiştir. Eleştiriler arasında, sonradan ortaya çıkan irâdenin Tanrı’nın durumunda değişikliğe yol açması ve mahalsiz oluşun kelâm atomculuğu teorisini zayıflatması yer alır. Sonuç olarak, ilâhî irâdelerin hâdis olup araz kategorisinde yer aldığı, aritmetik olarak çoklu yapıda ve matematiksel sınırlılığa sahip olduğu, duyusal olmadıkları için fizikî olmadıkları gibi yapısal özellikler taşıdığı tespit edilmiştir.
KW  - Kelâm
KW  - Mu‘tezile
KW  - Behşemîyye
KW  - Zât
KW  - Sıfat
KW  - İlâhî İrâde
KW  - Mahalsiz
KW  - Hâdis
N2  - This article deals with the Bahshamites’ theory of God’s attribute of will that is in no substrate and temporally created (irādatun ḥādithatun lā fī l-maḥall). According to the theory, God’s attribute of will genuinely exists and  it has no carrier. The two primary components of the theory are that will is in no substrate and temporally created. Since these features led to physical and theological challenges, they were subjected to various criticisms both within and outside the sect. In response to these criticisms, the Bahshamites revised the understanding of accidents and developed internally consistent answers to the theory. The aim of this study is to present the answers to the criticisms through Qāḍī ‘Abd al-Jabbār, one of the significant representatives of the Bahshamites. In this regard, the article focuses on Qāḍī ‘Abd al-Jabbār’s treatise, encompassing the criticisms that emerged concerning the divine will's attributes of being in no substrate and temporally created, as well as the counterarguments given to these arguments. The primary factor that led the Bahshamites to the defense of this theory was the sect’s tenets of tawhid and justice. According to the principle of tawhid, the existence of any eternal attribute carried by God’s essence  cannot be accepted as it implies the acknowledgment of other eternal beings alongside God’s essence. Thus, divine wills cannot be included in the category of divine attributes (ṣifatun ma‘nawiya). According to the tenet of justice, the will (being a disciple) cannot be counted as an essential attribute derived from God’s essence. The acceptance of this as an essential attribute leads to the conclusion that God wills evil as well as good. This would mean that will stemming from essence is equally distant from all intended objects, beyond ethical values. In order to justify God’s voluntary orientation towards only the good, this attribute is placed in the category of created beings. The tenet of tawhid is maintained by characterizing the will as no substrate and not carried by God’s essence. However, these features attributed to the will being in no substrate and created have drawn criticism both within and outside the sect. Critics argue that the emergence of a created will entails a change in God’s state and that its non-spatial nature undermines the theory of kalam atomism. Inferring from these critiques and the responses provided, it is concluded that the divine wills bear some features such as being created, categorized as accidents, mathematically limited in multiplicity, and non-physical due to their non-sensory nature.
CR  - Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat: Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe, 1. Basım, 2021.
CR  - ʿAlevî, Yaḥyâ b. Ḥamza. Kitâbu’t-temhîd fî şerḥi meʿâlimi’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. thk. Ḥişşâm Ḥanefî Seyyid. Kahire: Mektebetü’s-Saḳafeti’d-dîniyye, 2008.
CR  - Arslan, Hulusi. “Yaratma ve Gâyelilik Bağlamında Mutezilenin Fayda Teorisi”. Kader 14/2 (10 Eylül 2016), 343.
CR  - Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Kitâbu’l-Maḳālât. thk. Hüseyin Hansu vd. Amman: Dârü’l-Feth - KURAMER, 2008.
CR  - Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. el-Cüzʾü’r-râbiʿ min Kitâbi Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil ve’lcevâbât. thk. Fâris Osmân Nevfel. Moskova: Sadra, 2021.
CR  - Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Kitâbü’t-Teʾsîr ve’l-müʾessîr fî ʿilmi’l-kelâm. Kahire: Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 315.
CR  - Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî Neşşâr vd. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
CR  - Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Richard M. Frank. Tahran: Müessese-i Mütalaat-ı İslami Danişgah-ı McGill Şube-i Tahran, 1981.
CR  - Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâṭiʿi’l-ʾedille fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
CR  - Çetin, Serkan. Zeydî-Muʿtezilî Kelâmı: Hasen er-Rassâs Örneği. İstanbul: Klasik, 2025.
CR  - Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen el-Hasenî. “Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ”. A Manual of Zaydī Muʿtazilī Dogmatic Texts from Early Sixth/Twelfth Century Iran. thk. Hassan Ansari - Sabine Schmidtke. 7/316-344. Shii Studies Review, 2023.
CR  - Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space, and Void in Basrian Muʿtazilī Cosmology. Leiden New York Köln: Brill, 1994.
CR  - Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed en-Necrânî, İbn Metteveyh. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-a’râḍ. thk. Sâmî Nasr Latif - Avn Faysal Büdeye. Kahire: Dârü’s-Sekafe, 1975.
CR  - Erzi, Mesut. “Kādî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dilin Yeri”. Kader 20/1 (30 Haziran 2022), 369-397.
CR  - Eşʿarî, Ebü’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Na’îm Zerzûr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2015.
CR  - Frank, Richard M. Beings and Their Attributes: The Teaching of Basrian School of the Muʿtazila in the Classical Period,. Albany: State University of New York Press, 1978.
CR  - Frank, Richard M. “The Divine Attributes According to the Teaching of Abū l-Hudhayl alʿAllāf”. Early Islamic Theology: The Muʿtazilites and al-Ash‘arī, Texts and Studies on the Development and History of Kalām II. 451-506. Surrey: Ashgate Variorum, , 2011.
CR  - Hourani, George Fadlo. Islamic Rationalism: The Ethics of ʻAbd al-Jabbār. Oxford: Clarendon Press, 1971.
CR  - İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin Mahmûd el-Hârizmî. el-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Faysal Büdeyr Han. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2010.
CR  - İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin Maḫmûd el-Ḥârizmî. Kitâbu’l-Muʿtemed fî usûli’d-dîn. thk. Martin McDermott - Wilferd Madelung. Oxford: el-Hoda, 1991.
CR  - Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. el-Mecmûʿ fi’l-muḥîṭ bi’t-teklîf. thk. Houben Jean Yusuf. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katûlikiyye, 1965.
CR  - Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: el-İrâde. thk. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
CR  - Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse: Muʿtezile’nin beş ilkesi (Muʿtezile’nin beş esasının açılımı) (metin-çeviri). çev. İlyas Çelebi. thk. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
CR  - Koç, Zeynep Hümeyra. “Ebû’l-Kāsım el-Kâ‘bî el-Belhî′de İrâde”. Kader 16/2 (31 Aralık 2018), 462-483.
CR  - Kologlu, Orhan Ş. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
CR  - Mahmûd Dâvûd, Abdülbârî. el-İrâde ʿinde’l-Muʿtezile ve’l-Eşâʿire: Dirâsetün felsefiyetün İslâmiyyet. İskenderiye: Dâru’l-Ma’rifeti’l-câmiiyye, 1996.
CR  - McDermott, Martin. “Abu’l-Ḥusayn al-Baṣrī on God’s Volition”. Culture and Memory in Medieval Islam Essays in Honour of Wilferd Madelung. ed. Farhad Daftary - Josef W. Meri. 86-93. London: The Institute of Ismaili Studies, 2003.
CR  - Memiş, Murat. “İlahi İradenin Yaratılmışlığı Sorunu”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (Haziran 2009), 231-260.
CR  - Nesefî, Ebü’l-Muîn. Ṭebṣıratü’l-edille fî uṣuli’d-dîn. thk. Muhammed Enver Hâmid Îsâ. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs,  2011.
CR  - Nisâbûrî, Ebû Reşîd. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn. thk. Ziyâde Ma’n - Rıdvân es-Seyyid. Beyrut: Maʿhedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
CR  - Nisâbûrî, Ebû Reşîd. Fi’t-tevhîd. thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Vizâretü’s-Seḳâfe, 1969.
CR  - Raṣṣâṣ, Ebû Muḥammed el-Ḥasen b. Muḥammed. Keyfiyyetü keşfi’l-aḥkâm ve’s-ṣıfât ‘an ḫasâ’isi’l-müessirât ve’l-muḳteḍiyât. thk. Serkan Çetin vd. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
CR  - Şeker, Zeynep. Mütekaddimîn Dönem Kelâmında Arazların Tasnifi ve Özellikleri. Ankara: Fecr, 2024.
CR  - Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn. el-Mülaḥḥaṣ fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed Rızâ Ensârî Kummî. 3 Cilt. Tahran: Merkez-i Neşr-i Danişgahi, 1381.
CR  - Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn. Kitâbü’l-Ḳalâʾid fî taṣḥîḥi’l-ʿaḳāʾid. thk. Albert Nasri Nadir. Beyrut: 
Dârü’l-Meşrik, 1986.
CR  - Yağlı Mavil, Hikmet. “Kelâm İlminde İlahî İrade Tartışmaları”. Diyanet İlmi Dergi 57/1 (2021), 277-316.
UR  - https://doi.org/10.29288/ilted.1540196
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4176232
ER  -