TY  - JOUR
T1  - Afyonkarahisar Yöresinde Haşhaş Bitkisi Etrafında Gelişen Geleneksel Ekolojik Bilgi Kökenli İnanç ve Uygulamalar
AU  - Karakaya, Hüseyin
PY  - 2025
DA  - September
Y2  - 2025
DO  - 10.55666/folklor.1541685
JF  - Folklor Akademi Dergisi
PB  - İsmail Abalı
WT  - DergiPark
SN  - 2651-253X
SP  - 822
EP  - 842
VL  - 8
IS  - 3
LA  - tr
AB  - Diğer canlılarla kıyaslandığı zaman fiziki olarak avantajsız konumda bulunan ilkel insanlar, hayata tutunabilmek adına doğada bulunan kaynaklardan yararlanarak “kültür” adı verilen çeşitli yaşamsal kalıplar meydana getirmişlerdir. İnsan-doğa eşitliği paradigmasında oluşturulan kültürel oluşumlar süreç içerisinde insan topluluklarının barınma, beslenme, korunma ve giyinme gibi temel ihtiyaçlarının giderilmesini sağlamıştır. Uzun yılların birikimleriyle oluşan tarımsal uygulamalar da kültüre ait oluşumlardan sayılmaktadır. Tarıma yönelik üretimlerle birlikte toplulukların yaşam şekilleri üzerinde ciddi farklılıklar ortaya çıkmış ve köklü toplumsal dönüşümler meydana gelmiştir. Söz konusu değişikliklere sebep olarak insanlık tarihini derinden etkileyen tarımsal ürünlerden birisi de haşhaş bitkisine yönelik olarak gerçekleştirilen etkinliklerdir. Tarih boyunca gastronomi, tıp, tasarım ve endüstri gibi maddi alanlarda kullanılan haşhaş bitkisi sahip olduğu manevi özellikler dolayısıyla toplulukların inanç dünyalarında da kendisine yer edinebilmiştir. Sosyal, ekonomik ve güvenlik alanlarında geçmişten günümüze kadar değerini hiç kaybetmeyen haşhaş bitkisi uluslararası ilişkiler çerçevesinde de kendisine önemli bir etki alanı meydana getirmiştir. Bu özellikleri sebebiyle dünya genelinde haşhaş bitkisinin; ekimi, çizim kontrolü, toplanması, satın alınması, bu maddeden uyuşturucu üretilmesi, değerlendirilmesi, satılması, ihraç ve ithal edilmesi işlemleri çeşitli yönetmeliklere göre şekillendirilmiştir.  Afyonkarahisar yöresi sahip olduğu coğrafik ve iklimsel özellikler dolayısıyla dünya üzerinde haşhaş bitkisinin en kaliteli şekilde yetiştirilebildiği bölgelerden birisi olmuştur. Yörede üretilen haşhaş bitkisinden elde edilen ürünler uluslararası alanda Afyonkarahisar’ın tanınırlığını artırmıştır. Bu çalışmada Afyonkarahisar yöresinde uzun yıllardır ekimi yapılan haşhaş bitkisinin; tarihçesi, tarım şekilleri, işlenmesi, gıda, sağlık, yakacak ve endüstri alanlarındaki kullanım biçimleri ve geleneksel dünya görüşü çerçevesinde oluşturulan inanç dünyalarına yönelik aktarımları verilmiştir. Çalışmanın evrenini Afyonkarahisar ili oluşturmuştur. Çalışmada kullanılan malzemeler sözlü, yazılı ve elektronik kaynaklardan elde edilmiştir. Sözlü kaynaklardan gerçekleştirilen derleme çalışması; ekonomik uğraşı genellikle tarım ve hayvancılığa dayanan, kırsal çevre özellikleri gösteren, fazla göç olayları yaşamayan ve teknolojiye uzak bölgelerde yapılmıştır. Derleme çalışması sırasında daha önceden hazırlanmış yarı-yapılandırılmış mülakat formlarıyla birlikte, nitel araştırmaya dayanılarak katılımlı ve katılımsız gözlem ve derinlemesine görüşme (mülakat) teknikleri kullanılmıştır. Ayrıca çalışma yapısal-işlevselci kuram çerçevesinde değerlendirilmiştir.
KW  - Haşhaş Bitkisi
KW  - Geleneksel Ekolojik Bilgi
KW  - Afyonkarahisar
KW  - Halk Bilimi
KW  - Kültür Çevre İlişkisi
CR  - AÇA, M. (2016). Denizin Çocukları Giresun ve Trabzon Yöresi Balıkçılarının Meslek Folkloru. Trabzon: Türkiye Alim Kitapları.
CR  - AÇA, M. (2018). Dağların Efendileri Doğu Karadeniz Hayvancılık ve Çobanlık Kültürü. Ankara: Gece Kitaplığı.
CR  - AKALIN, Ş. H. vd. (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
CR  - AKÇİÇEK, E. (1993). “Anadolu Tıp Tarihinde ve Halk Hekimliğinde Haşhaş”, 3. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu. (Hzl.: Mehmet Sarlık), 62-70, Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları.
CR  - AKOĞLAN KOÇAK, M. ve KORKMAZ, E. (2008). “Otel Mutfaklarında Haşhaşın Kullanımı İle İlgili Bir Değerlendirme: Afyonkarahisar ve Yakın Çevredeki İller Örneği”, Prof. Dr. Fermani Maviş Anı Kitabı. (Hzl.: Nazmi Kozan), 115-136, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
CR  - ARTUN, M. vd. (1946). Türkiye Kılavuzu. Ankara: İbrahim Horoz Basımevi.
CR  - BAŞTÜRK SOYDEMİR, H. (2019). Dinar ve Çevresinde Halk Hekimliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - BAYTOP, T. (1997). “Haşhaş”. İslam Ansiklopedisi, C. 16, 403.
CR  - BERKES, F. (1993). “İndigenous Knowledge for Biodiversity Conservation”. Journal of the Human Environment, C. 22, 2.
CR  - BOOTH, M. (1996). Haşhaşdan Eroine Uyuşturucunun 6000 Yıllık Öyküsü. (Çev.: Özden Arıkan), İstanbul: Sabah Kitapları.
CR  - BORATAV, P. N. (1994). 100 Soruda Türk Folkloru - İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
CR  - BÜYÜKŞAHİN, F. (2017). Kültür-Çevre Bağlamında Geleneksel Ekolojik Bilginin Korunmasının Önemi: Sarıkeçili Yörükler Örneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - CEYLAN, O. (2019). “Türkiye'de Haşhaş Ekim Yasağının Afyon İli'ndeki Sosyo-Ekonomik Yansımaları”, VIII. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu, (Hzl.: İhsan Akar), 1087-1097, Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları.
CR  - ÇOLAK, F. (2013). “Anadolu'da Afyon Ziraatı ve Ticaretine Dair İzlenimler”. The Journal of Academic Social Science Studies, C. 6 S. 1, 513-529.
CR  - ÇOPUROĞLU, C. (2003). “İnsan-Çevre-Kültür İlişkisi Çerçevesinde Fırat Havzasında Halk Hekimliği”. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Konferansları Dergisi, C. 27, 15-39.
CR  - DEMİRHAN ERDEMİR, A. (2018). “Türk Tıp Tarihinde Ünlü Türk Hekimi İbni Sina'nın Tıbbi Tedaviler Üzerinde Yorumlamaları”. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, C. 118 S. 232, 189-210.
CR  - ERDURMUŞ, A. ve ÖNEŞ, Y. (1990). Haşhaş. Ankara: Tmo Alkasan Yayınları.
CR  - EROĞLU, A. H. (2020). “Halk İnanışlarına Giriş”, Halk İnanışları El Kitabı (Hzl.:. Durmuş Arık ve Ahmet Hikmet Eroğlu), 19-42, Ankara: Grafiker Yayınları.
CR  - EROĞLU ERİK, A. (2019). Afyonkarahisar İlinde Etnobotanik Bir Çalışma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - EROL, A. F. ve YANIK, E. (2019). “Haşhaş Bitkisinin Anadolu Kültüründeki Yeri ve İzleri”. Millî Folklor, C. 31 S. 124, 202-212.
CR  - FİLİZ, M. (2015). Bolvadin İlçesi Büyük Karabağ Köyü Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - FROMM, E. (1990). Psikanaliz ve Din. (Çev.: Şükrü Alpagut), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
CR  - GÜMÜŞÇÜ, A. ve GÜMÜŞÇÜ, O. (1997). “Türkiye'de Haşhaş ve Haşhaş Tarımının Coğrafi Dağılışı”. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, C. 6, 123-148.
CR  - GÜN, F. ve KASIMHANİ, İ. (2023). “İran Merkezi Bölgesi Türklerinde Ağaç Kültü”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 16 S. 41, 123-140.
CR  - GÜRBÜZ, N. (2019). Bolvadin, Çay ve Sultandağı'nda (Afyonkarahisar) Yetişen Doğal Bitkilerin Halk Tarafından Geleneksel Kullanımı. Yayımlanmamış Yüksel Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
CR  - GÜRKAN, A. Ş. ve ULAMA, Ş. (2019). “Ege Bölgesi Mutfağı”, Ulusal Gastronomi ve Türk Mutfağı (Tarihçe, Hammadde, Ritüeller, Özgün Yemekler ve Reçeteler). (Hzl.: Mehmet Sarıışık, Gülçin Özbay). Ankara: Detay Yayıncılık.
CR  - HIZAL, İ. (2001). “Afyonkarahisar'da Halk Hekimliği”. Kebikeç, C. 12, 135-144.
KAPLAN, M. (2011). “Halk Tıbbının Kökenleri: Teşhisten Tedaviye Din ve Büyü İlişkisi”. Milli Folklor, C. 23 S. 91, 150-156.
CR  - KARABAŞA, S. (2018). Ankara İli Nallıhan İlçesi Yenice Köyünde Kültür-Çevre İlişkileri Üzerine Etnografik Bir Değerlendirme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - KARAKAYA, H. (2022). Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor İlişkisi: Afyonkarahisar Örneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
CR  - KART, N. (2023). “Afyonkarahisar’da Gastronomi Ürünleri ve Coğrafi İşaretli Ürünler”, Gastronominin Gizemli Şehri Afyonkarahisar Mutfağı. (Hzl.: Prof. Dr. Mustafa Sandıkcı), 111-162, Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları.
CR  - KAVAS, Y. (1984). Memleketim Dünden Bugüne Bolvadin. Ankara: Aydın Kitabevi.
CR  - KAYA, A. (2011). “Tıbbi Bitkiler ve Etnobotanik Çalışmalar”, Bitkilerle Tedavi Sempozyumu. (Hzl.: Murat D. Çekin vd.), 11-18, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
CR  - KIZILDEMİR, Ö. (2019). “Afyonkarahisar Mutfak Kültürü Üzerine Bir Değerlendirme”. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, C. 7 S. 1, 647-663.
CR  - KOCAPINAR, C. (2010). Afyonkarahisar İli Çay ve Çevresi Halk Bilimi Ürünlerinin Sosyokültürel Açıdan Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - LAUDARİ, D. (2010). “İmplication of Traditional Ecological Knowledge on Forest Resource Management”. Himalayan Journal of Sociology & Antropology, C. 4, 77-90.
CR  - MOFFA, A. (2015). “Traditional Ecological Rulemaking”. Stanford Environmental Law Journal, C. 35 S. 2, 101-155.
NASRATTINOĞLU, İ. Ü. (2003). Afyonkarahisar Folklor Edebiyat Tarih Araştırmaları. Afyonkarahisar: Afyon Belediyesi Yayınları.
CR  - ÖZDEMİR, R. (2014). “Osmanlı Dönemi Karahisar-ı Sahip Sancağı’nda (Afyonkarahisar) Haşhaş ve Haşhaş Sakızı Üretimi (1700-1850)”. XVII. Türk Tarih Kongresi. 1751-1774, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
CR  - ÖZKAN, F. (2019). Gastronomik Kimlik Oluşturmada Coğrafi İşaretli Ürünlerin Etkisi Afyonkarahisar Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - ÖZPINAR, H. (2019). Tarih Boyunca Seyyahların Gözünden Afyonkarahisar. Afyonkarahisar: Afyonkarahisar İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
CR  - PEKER, H. (2017). Din Psikolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
CR  - TAŞLIGİL, N. ve ŞAHİN, G. (2018a). “Tarihsel Süreçte Haşhaş ve Afyon”. Tarih Okulu Dergisi (TOD), C. 11 S. 34, 163-196.
CR  - TAŞLIGİL, N. ve ŞAHİN, G. (2018b). “Stratejik Bir Tarım Ürünü Olan Haşhaş ve Bundan Elde Edilen Ürünlerin Uluslararası Arenadaki Durumu”. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Sempozyumu. (Hzl.: Dr. Mehmet Ali Karaman), 275-299, İstanbul: Gece Kitaplığı.
CR  - TEKEL, F. (2020). “Halk Hekimliğinde Sağaltıcılar”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C. 9 S. 27, 819-840.
CR  - YANIK, E. (2022). Eski Çağ Anadolu'su Tıp Tarihinde Haşhaş Bitkisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
CR  - YOLCU, M. A. ve AÇA, M. (2019). “Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor”. folklor/edebiyat, C. 25, S 100, 861-871.
CR  - YOLCU, M. A. vd. (2023). Homo Naturalis – İnsan ve Geleneksel Ekolojik Bilgi. Çanakkale: Paradigma Akademi.
CR  - URL-1: “Haşhaş Raporu”.  https://www.tmo.gov.tr/Upload/Document/hashassektrraporu.pdf, [Erişim: 2.2.2024].
CR  - URL-2: “Haşhaş Yönetmeliği, Haşhaşın Ekimi, Kontrolü, Toplanması, Değerlendirilmesi, İmhası, Satın Alınması, Satılması, İhracı ve İthali Hakkında Yönetmelik”. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.8812850.pdf, [Erişim: 15.3.2024].
CR  - URL-3: “Yakındoğu Kültüründe Demeter ve Haşhaş”. https://bilimveutopya.com.tr/yakindogu-kulturunde-demeter-ve-hashas, [Erişim: 29.1.2024].
CR  - URL-4: “Trt Haber”. https://www.trthaber.com/haber/saglik/hashas-kis-aylarinda-vucudu-zirh-gibi-koruyor-222204.html%20-%209.9.2023, [Erişim: 9.4.2024].
CR  - URL-5: “Türk Patent ve Marka Kurumu”. https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/liste?il=03, [Erişim: 17.2.2024].
CR  - URL-6: “Unesco Türkiye Milli Komisyonu”. https://www.unesco.org.tr/Pages/88/129/UNESCO-Yarat%C4%B1c%C4%B1-S%CC%A7ehirler-Ag%CC%86%C4%B1, [Erişim: 22.3.2024].
CR  - KK-1: İsmail Demir, Afyonkarahisar 1964, Lise Mezunu, Emekli. (Görüşme Tarihi: 5.7.2023).
CR  - KK-2: Ali İhsan Kaya, Dazkırı 1960, Ortaokul Mezunu, İşçi. (Görüşme Tarihi: 11.7.2013).
CR  - KK-3: Aziz Ahmet Özdemir, Üçlerkayası Köyü/İhsaniye 1990, Lise Mezunu, Esnaf. (Görüşme Tarihi: 12.2.2024).
CR  - KK-4: Tanju Tetik, Üçlerkayası Köyü/İhsaniye 1971, Lise Mezunu, Eğitimci. (Görüşme Tarihi: 28.11.2023).
CR  - KK-5: Zerrin Mercan, İscehisar 1998, Üniversite Mezunu, Memur. (Görüşme Tarihi: 7.7.2023).
CR  - KK-6: Necdet Özen, Afyonkarahisar 1972, Yüksekokul Mezunu, Memur. (Görüşme Tarihi: 12.2.2024).
CR  - KK-7: Mehmet Buldan, Çobanlar 1972, Yüksek Lisans Mezunu, Kamuda Yönetici. (Görüşme Tarihi: 5.7.2023).
CR  - KK-8: Şükrü Güllüçay, Afyonkarahisar 1962, Ortaokul Mezunu, Emekli. (Görüşme Tarihi: 12.2.2024).
CR  - KK-9: Dede Cihan, Dinar 1952, Üniversite Mezunu, Emekli Öğretmen. (Görüşme Tarihi: 28.11.2023).
CR  - KK-10: Halit Taşkın, Afyonkarahisar 1977, İlkokul Mezunu, Haşhaş Yağcısı. (Görüşme Tarihi: 8.2.2024).
CR  - KK-11: Ömer Aydeniz, Afyonkarahisar 1941, İlkokul Mezunu, Haşhaş Yağcısı. (Görüşme Tarihi: 26.12.2023).
CR  - KK-12: Erol Akdut, Şuhut 1960, İlkokul Mezunu, Haşhaş Yağcısı. (Görüşme Tarihi: 28.11.2023).
UR  - https://doi.org/10.55666/folklor.1541685
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4182446
ER  -