TY - JOUR T1 - Divânu Lûgâti’t-Türk’teki Tekçil (Donuk) Türetim Ekleri Üzerine Biçim Bilimsel Bir İnceleme TT - A Morphological Analysis of Unique Derivational Suffixes in Divânu Lugâti’t-Türk AU - Uluscu, Gizem PY - 2025 DA - May Y2 - 2025 DO - 10.26650/TUDED2025-1438376 JF - Journal of Turkish Language and Literature PB - İstanbul Üniversitesi WT - DergiPark SN - 1015-2091 SP - 35 EP - 48 VL - 65 IS - 1 LA - tr AB - Biçim birimler, dilde anlam ayırıcı özelliğe sahip en küçük dilsel birimdir. Biçim birimler, dilde yalnız başına görülüp görülememelerine göre bağımlı ve bağımsız biçim birimler olmak üzere ikiye ayrılır. Tekçil biçim birimler ise dilde kullanımları bir ya da birkaç kereye mahsus olan biçim birimlerdir. Tekçil biçim birimler, çeşitli araştırmacılar tarafından farklı terimlerle karşılanmıştır. Türkçede tekçil biçim birimler ek şeklinde görülebileceği gibi tek başına görünemeyen kökler şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda genellikle standart Türkiye Türkçesinde tek başına görünemeyen kökler üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu çalışmada ise 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınan Divânu Lûgâti’t-Türk adlı eserdeki eklerde görülen tekçil biçim birimler incelenmiştir. Bu amaçla Divânu Lûgâti’t-Türk’ün Dankoff-Kelly (1982-1985), Atalay (1985-1986), Ercilasun-Akkoyunlu (2015) ve Kaçalin (2019) tarafından yapılan yayımları karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Yine Divânu Lûgâti’t-Türk üzerine biçimbilimsel çalışmalar yürütmüş olan Bilgen (1989), Nalbant (2008) ve Herkmen (2009) tarafından ortaya konan çalışmalar da taranmıştır. Eserde tespit edilen tekçil türetim ekleri ad ve eylem tabanlarına gelenler olmak üzere kategorize edilmiştir. Taranan etimolojik sözlükler, dilbilgisi kitapları ve makaleler sonucunda bu ekler hakkında elde edilen araştırmacı görüşlerine ve -varsa- bu ekler ve eklendikleri sözcüklerin etimolojik yapısı hakkındaki tartışmalara da yer verilmiştir. Eklerin eklendikleri ad ve eylem tabanlarında ne gibi anlamsal ve yapısal değişikliklere sebep oldukları üzerinde durulmuştur. Çalışmanın sonuç bölümünde ise eserde tespit edilen on dört tekçil türetim eki hakkında değerlendirmeler yapılmıştır. KW - Biçim birim KW - Tekçil biçim birim KW - Türetim ekleri KW - Divânu Lûgâti KW - Biçim bilimi N2 - Morphemes are the smallest linguistic units in a language that posses meaning-separating characteristic. They are classified as bound or free morphemes based on their ability to stand alone. Unique morphemes are those whose use in a language is limited to one or few instances. Various researchers have referred to unique morphemes using different terminologies. In Turkish, these morphemes can appear as affixes or as roots that cannot occur independetly. Previous studies have primarily focused on roots that do not stand alone in strandard Turkish. These study examines the unique morphemes found in the suffixes of Divânü-Lugâti’t-Türk, written by Kashgarlı Mahmud in the 11th century. To achieve this, the editions of Divânu Lûgâti’t-Türk by Dankoff-Kelly (1982-1985), Atalay (1985-1986), Ercilasun-Akkoyunlu (2015), and Kaçalin (2019) were comparatively analysed. Additionally, the works of Bilgen (1989), Nalbant (2008), and Herkmen (2009), who conducted morphological studies on Divânu Lûgâti’t-Türk, were also reviewed. The study categorises the unique derivational suffixes identified based on their occurrence with noun and verb bases. It also incorporates researchers’ opinions from etymological dictionaries, grammar books, and articles, discussing their etymological structures and the words they modify. The semantic and structural changes these suffixes induce in the noun and verb bases are highlighted. In the concluding section, fourteen unique derivational suffixes identified in the work are evaluated. CR - Akar, Ali. "Eski Türkçeden Oğuzcaya Saklantılar." Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu içinde, ed. Şaban Doğan ve Melis Sezen Güneş. Kesit Yayınları, 2018. google scholar CR - Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985. google scholar CR - Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi - Endeks. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1986. google scholar CR - Bacanlı, Eyüp ve Saide Tokuç. "Cranberry morphemes in Turkish." Turkic Languages 22 no. 1 (2018): 63-84. google scholar CR - Bang Kaup,Willi. Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1925-1934). çev. Şinasi Tekin. Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1980. google scholar CR - Bilgen, İpek. "Dîvânü Lügâti't-Türk'te Söz Yapımı." Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1989. Ulusal Tez Merkezi (7730). google scholar CR - Boz, Erdoğan. Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçim Bilgisi. Gazi Kitabevi, 2015. google scholar CR - Boeschoten, Hendrik. A Dictionary of Early Middle Turkic. Brill, 2022. google scholar CR - Brockelmann, Carl. Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratur-Sprachen Mittelasiens. E. J. Brill, 1954. google scholar CR - Brockelmann, Cari. Mltteltürklscher Wortschatz nach Mahmüd al-Kâsgaris Divân lugât at-Turk Mltteltürklscher Wortschatz nach Mghmüd al-Kâsgaris Divân lugât at-Turk. Korösi Csoma-GeseLLschaft, 1964. google scholar CR - Clauson, Sir Gerard. "Three Notes on Early Turkish." Türk Dlll Araştırmaları Yıllığı - Belleten 14, 1967: 1-18. https://dergipark.org.tr/tr/ downLoad/articLe-fiLe/505957 google scholar CR - CLauson, Sir Gerard. An Etymologlcal Dlctlonary of Pre-Thlrteenth-Century Turklsh. Oxford University, 1972. google scholar CR - Çolak, Gülcan. Türkçede Fosll Kellmeler. Bilge Kültür Sanat YayınLarı, 2017. google scholar CR - Dankoff Robert ve James Kelly. Mahmüd al-Kâsyari Compendı’um of The Turklc Dlalects (Divânu Luyât at-Turk) l-lll. Harvard University, 1982-1985. google scholar CR - Demirci, Ümit Özgür (2010). "Eski Türkçede Fiiller." Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. Ulusal Tez Merkezi (277497). google scholar CR - Doerfer, Gerhard. Türklsche und Mongollsche Elemente lm Neuperslschen I-IV. Franz Steiner, 1963-1975. google scholar CR - Doerfer Gerhard ve Semih Tezcan. Wörterbuch des Chaladsch (Dlalekt von Charrab). Akademiai Kiado, 1980. google scholar CR - Doğan, Aybüke Betül (2023). "Komşuluk Üzerine Bir İnceleme: Eski Türkçe Metinler Tanıklığında." Akademlk Dll ve Edeblyat Derglsl 7, no.1 (2023): 68-102. https://doi.org/10.34083/akaded.1264522 google scholar CR - Dybo, Anna Vladimirovna. Semantlceskaja rekonstrukclja v altajskoj etlmologll. Somatlceskle termlny (plecevoj pojas). Skola “Jazyki russkoj kuftury”, 1996. google scholar CR - Eker, Süer. "Divânü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I." Internatlonal Journal of Central Aslan Studles 13 (2009): 233-283. google scholar CR - Eraslan, Kemal. Eskl Uygur Türkçesl Gramerl. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. google scholar CR - Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyad Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâtl’t-Türk Glrlş-Metln-Çevlrl-Notlar-Dlzln. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. google scholar CR - Ercilasun, Ahmet Bican. Dîvânu Lugâtl’t-Türk'tekl Şllrler ve Atasözlerl. Bilge Kültür Sanat, 2020. google scholar CR - Erdal, Marcel. Old Turklc Word Formatlon. A Functlonal Approach to the Lexlcon I-II. Harrassowitz, 1991. google scholar CR - Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turklc. Brill, 2004. google scholar CR - Eren, Hasan. Türk Dlllnln Etlmolojlk Sözlüğü. Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar CR - Gabain, Annemarie von. Eskl Türkçenln Gramerl. çev. Mehmet Akalın. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. google scholar CR - Gombocz, Zoltân. Dle Bulgarlsh-Türklschen Lehnwörter İn der Ungarlschen Sprache. Societe Finno-Ougrienne, 1912. google scholar CR - Gülensoy, Tuncer. Türklye Türkçeslndekl Türkçe Sözcüklerln Köken Bllglsl Sözlüğü. Etlmolojlk Sözlük Denemesl I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar CR - Güner, Galip. "Karahanlı Türkçesinde Fiil." Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2008. Ulusal Tez Merkezi (231066). google scholar CR - Güner, Galip. "Dîvânü Lugâti't-Türk'te Geçen Ulas/Öles 'Süzgün, Baygın' Kelimesinin Okunuşu, Anlamı ve Yapısı Üzerine Düşünceler." Turklsh Studles 6, no. 1 (2011): 1259-1263. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1948 google scholar CR - Güngör, Okan Celal. "Derleme Sözlüğü'ne Göre Türkçede Rüzgâr Adları." Türk Dlll ve Edeblyatı Derglsl 60, no.1 (2020): 289-329. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0006 google scholar CR - Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesl Gramerl. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. google scholar CR - Hamilton, James Russell. Dunhuang Mağarası'nda Bulunmuş Buddhacılığa İllşkln Uygurca El Yazması İyl ve Kötü Prens Öyküsü. çev. google scholar CR - Vedat Köken. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. google scholar CR - Herkmen, Dilek. "Dîvânü Lugati't-Türk'te Fiil Yapımı." Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2009. Ulusal Tez Merkezi (249586). google scholar CR - İmer, Kamile, Ahmet Kocaman ve A. Sumru Özsoy. Dllblllm Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011. google scholar CR - Kaçalin, Mustafa Sinan. "Divanü Lugâti’t-Türk Üzerine Birkaç Söz." Türk Dlll 683 (2008): 536-549. google scholar CR - Kaçalin, Mustafa Sinan. Dîvânu Lugâtl't Türk. yay. haz. Mehmet Ölmez. Kabalcı, 2019. google scholar CR - Kakuk, Suzanne. Recherches Sur L'hlstolre De La Langue Osmanlle Des 16e Et 17e Slecles: Les Elements Osmanlls De La Langue Hongrolse. Akademiai Kiado, 1973. google scholar CR - Kononov, Andrey Nikolayeviç. "Semantika Tsvetooboznaçeniy v Tyurkskih Yazıkah." Tyurkologlçeskly Sbornlk 1975 (1978): 159-180. google scholar CR - Levitskaya, Liya Sergeyevna. Etlmologlçeskly Slovar Tyurksklh Yazıkov. Akademiya Nauk SSSR, 1989. google scholar CR - Levitskaya, Liya Sergeyevna. Anna Vladimirovna Dybo ve Valentin İvanoviç Rassadin. Etlmologlçeskly Slovar Tyurksklh Yazıkov. Yazıki Russkoy Kulturı, 1997-2000. google scholar CR - Ligeti, Lajos (1966). "Un Vocabulaire Sino-Ouighour des Ming. Le Kao-Tch’ang-Kouan Yi-Chou du Bureau des Traducteurs." Acta Orlentalla Academlae Sclentlarum Hungarlcae 19, no. 2 (1966): 117-199. google scholar CR - Nadalyayev, Vladimir Mihayloviç, Dmitry Mikhailovich Nasilov, Ethem Rahimoviç Tenişev ve Aleksandr Mihayloviç Şçerbak. Drevnetyurk-skly Slovar’. Nauka, 1969. google scholar CR - Nalbant, Mehmet Vefa. Dlvânu Lûgâtl't Türk Gramerl I-İslm. Bilge Oğuz Yayınları, 2008. google scholar CR - Poppe, Nicholas. Verglelchende Grammatlk der Altalschen Sprachen. Tell 1 Verglelchende Lautlehre. Otto Harrassowitz, 1960. google scholar CR - Poppe, Nicholas. Introduction to Mongolian Comparative Studies. Suomalais-ugrilainen Seura, 1987. google scholar CR - Poppe, Nicholas (2022). "Die Mongolischen Lehnwörter im Komanischen." Nemeth Armağanı içinde, ed. J. Eckmann, A. S. Levend, M. google scholar CR - Mansuroğlu. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022. google scholar CR - Radloff, Wilhelm. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Opıt slovarya tyurkskih nareçiy I-II. Tipografiya İmperatorskoy Akademi Nauk, 1893-1899. google scholar CR - Ramstedt, Gustav John. Zur verbstammabildurgslehre der Mongolisch-Türkischen sprachen. Druckerei Der Finnischen Litteraturge-sellschaft, 1912. google scholar CR - Ramstedt, Gustav John. "Zur mongolisch- türkischen Lautgeschichte." Keleti Szemle 16 (1915/16): 66-84. google scholar CR - Ramstedt, Gustav John. Kalmückisches Wörterbuch. Suomalais-Ugrilainen Seura, 1935. google scholar CR - Ramstedt, Gustav John. Studies in Korean Etymology. Suomalais-Ugrilainen Seura, 1949. google scholar CR - Ramstedt, Gustav John. Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft II Formenlehre. Suomalaisugrilainen Seura, 1952. google scholar CR - Râsânen, Martti. Materialien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprachen. Societas Orientalis Fennica, 1949. google scholar CR - Râsânen, Martti. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae, 1969. google scholar CR - Rona-Tas Andrâs ve Ârpâd Berta. West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian l-ll. Harrassowitz, 2011. google scholar CR - Sertkaya, Osman Fikri (2009). "Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? Veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t- google scholar CR - Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler." Dil Araştırmaları 5, no. 5 (2009): 9-38. google scholar CR - Sevortyan, Ervand Vladimirovich. EtimologiçesKiy slovar’ TyursKiy YazıKov l-lll. Izdatel’stvo Nauka, 1974-1980. google scholar CR - Solak, Edina ve Mirza Basic. "Dîvânü Lügati’t-Türk’te Kullanılan Fiilden FİİL Yapım Ekleri Üzerine Bir Değerlendirme." Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2022): 453-466. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1066633. google scholar CR - Stachowski, Marek. Kurzgefafites etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Ksiegarnia Akademicka, 2019. google scholar CR - Starostin, Sergei Anatolyeviç, Anna Vladimirovna Dybo ve Oleg A. Mudrak. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Brill, 2003. google scholar CR - Tekin, Talat. Xl. Yüzyıl Türk Şiiri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989. google scholar CR - Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Sanat Kitabevi, 2003. google scholar CR - Tekin, Talat. Makaleler l. yay. haz. Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Türk Dil Kurumu, 2023a. google scholar CR - Tekin, Talat. Makaleler ll, Tarihî Türk Yazı Dilleri. yay. haz. Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Türk Dil Kurumu, 2023b. google scholar CR - Türk, Osman ve Fatma Koç. "Dîvânü Lügâti't-Türk'te Fiilden Fiil Yapan Eklerin Fonksiyonları Üzerine Bir Değerlendirme." Dicle Üniversitesi google scholar CR - Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (2022): 314-329. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2546213 google scholar CR - Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Xl. Ankara Üniversitesi Basımevi, 1993. google scholar CR - User Şirin, Hatice. "Etimoloji Önerileri: eser, yelek." Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 19, no.1 (2012): 91-102. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/648643 google scholar CR - Uzun, Nadir Engin, Leyla Subaşı Uzun., Yeşim Kotan Aksan ve Mustafa Aksan. Türkiye Türkçesinin Türetim Ekleri-Bir Döküm Denemesi. Şirin Kırtasiye, 1992. google scholar CR - Uzun, Nadir Engin. Biçimbilim: Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık, 2006. google scholar CR - Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch - Deutsch - Türkisch. Universitâtsverlag Göttingen, 2021. google scholar CR - Yenice, Kübra. "Türkçe Türemiş İsimlerde Fosil İsim ve Fiil Tabanları." Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2023. Ulusal Tez Merkezi (828697). google scholar CR - Yıkılmaz, Arzu. "Türkçede Tutunmuş Sözler ve Ekler." Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 9 (2022): 739-755. https://dergipark.org.tr/ tr/download/article-file/2733689 google scholar CR - Yüksel, Semahat. Türkçede Biçim ve Cümle Dersleri. Multilingual Yabancı Dil Yayınları., 2006a. google scholar CR - Yüksel, Semahat. "Türkçede Biçim Birimler." Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 50 (2006b): 180-191. https://dergipark.org.tr/tr/ download/article-file/716878 google scholar CR - Zajaczkowski, Ananjasz. Sufiksy imienne i czasownikowe w jgzyku zachodniokaraimskim: przyczynek do morfologji jgzykow tureckich. Polska Akademja Umiejştnosci, 1932. google scholar UR - https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1438376 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4301176 ER -