TY  - JOUR
T1  - Kavramsal Tutarlılığın Önemi Bağlamında Gazzâlî’nin Müşterek Lafızlara Yaklaşımı
TT  - Conceptual Coherence in Al-Ghazali’s Interpretation of Common Words
AU  - Soğukoğlu, Fehmi
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
DO  - 10.61304/did.1603419
JF  - Diyanet İlmi Dergi
PB  - Diyanet İşleri Başkanlığı
WT  - DergiPark
SN  - 1300-8498
SP  - 653
EP  - 670
VL  - 61
IS  - 2
LA  - tr
AB  - Türkçe çok anlamlılık manasına gelen “iştirâk-ı lafzî” veya “müşterek lafız”, telaffuzu aynı, anlamı farklı olan kelimeler için kullanılan bir kavramdır. Naslarda veya bir ilme ait metinlerde geçen ifadelerin doğru anlaşılmasında müşterek lafızları ve anlamlarını bilmek önemlidir. Makalenin amacı, Gazzâlî’nin kelâmî konulardaki “müşterek lafız”larla ilgili metodunun ortaya çıkarılmasıdır. Bunun için onun müşterek lafız olduğunu söylediği; iman, Kur’an, kadim, akıl, bilgi, nefs ve mecâz kelimelerini nasıl açıkladığının tespit edilmesi hedeflenmektedir. Bu amaç ve hedefler aynı zamanda kavramsal tutarlılığın önemini ortaya çıkaracak ve günümüzde kullanılan kavramlara yönelik bir perspektif sunacaktır. Gazzâlî, müşterek lafzın normalde kullanılan bir anlamının olamayacağını, yalın halde kullanıldığında hangi anlamın kastedilmiş olduğunun bilinemeyeceğinin altını çizer. Dolayısıyla müşterek lafız herhangi bir karine olmadan zikredilirse veya karinenin anlama delaleti kesin değilse anlamın tespiti ictihada dayanacaktır. O, yukarıda zikredilen kavramların her birisinin farklı anlamlara gelebildiğini belirtmektedir. Dolayısıyla bazı mezheplerin bu kavramlar üzerindeki ihtilafının lafzî bir ihtilaf olabileceği anlaşılmaktadır.
KW  - Kelâm
KW  - İslâmî İlimler
KW  - Kavram
KW  - Müşterek Lafız
KW  - Gazzâlî
KW  - İhtilaf
N2  - Türkçe çok anlamlılık manasıThe concept of al-ishtirak al-lafzi or al-lafz al-mushtarak, which translates as “polysemy” in English, refers to words that share the same pronunciation but convey different meanings. It is of utmost importance to understand polysemous words and their contextual meanings in order to accurately interpret expressions in the Qur’an, Sunnah, and other religious texts. This study seeks to examine al-Ghazali’s methodology in addressing polysemous terms within theological discourse. It specifically analyses how he interprets concepts identified as polysemous-namely al-iman, al-quran, al-qadim, al-aql, al-ilm, al-nafs, and al-majaz-while emphasising the significance of conceptual consistency and offering insights into the contemporary usage of these terms. Al-Ghazali emphasizes that a polysemous word does not possess a single fixed meaning and that its intended sense cannot be determined when used in isolation. In the absence of contextual indicators, or where these are ambiguous, the meaning of a polysemous word must be inferred through ijtihad (independent reasoning). He demonstrates how the aforementioned concepts may be open to diverse interpretations, which has resulted in literal disputes among various sects. Al-Ghazali’s analysis highlights the dynamic nature of language and the necessity of accounting for polysemy in contemporary theological discussions.na gelen “iştirâk-ı lafzî” veya “müşterek lafız”, telaffuzu aynı, anlamı farklı olan kelimeler için kullanılan bir kavramdır. Naslarda veya bir ilme ait metinlerde geçen ifadelerin doğru anlaşılmasında müşterek lafızları ve anlamlarını bilmek önemlidir. Makalenin amacı, Gazzâlî’nin kelâmî konulardaki “müşterek lafız”larla ilgili metodunun ortaya çıkarılmasıdır. Bunun için onun müşterek lafız olduğunu söylediği; iman, Kur’an, kadim, akıl, bilgi, nefs ve mecâz kelimelerini nasıl açıkladığının tespit edilmesi hedeflenmektedir. Bu amaç ve hedefler aynı zamanda kavramsal tutarlılığın önemini ortaya çıkaracak ve günümüzde kullanılan kavramlara yönelik bir perspektif sunacaktır. Gazzâlî, müşterek lafzın normalde kullanılan bir anlamının olamayacağını, yalın halde kullanıldığında hangi anlamın kastedilmiş olduğunun bilinemeyeceğinin altını çizer. Dolayısıyla müşterek lafız herhangi bir karine olmadan zikredilirse veya karinenin anlama delaleti kesin değilse anlamın tespiti ictihada dayanacaktır. O, yukarıda zikredilen kavramların her birisinin farklı anlamlara gelebildiğini belirtmektedir. Dolayısıyla bazı mezheplerin bu kavramlar üzerindeki ihtilafının lafzî bir ihtilaf olabileceği anlaşılmaktadır.
CR  - Aydın, Mustafa. “Arap Dilinde İştirâk-i Lafzî ve Kur’an’daki Yeri”. Current Perspectives in Social Sciences 28/1 (2024), 125-136. https://doi.org/10.53487/atasobed.1414909
CR  - Bâkıllânî, Ebû Bekir. et-Temhîd. Lübnan: Müessesetü’l-kutubi’s-sekâfiyye, 1987.
CR  - Bâkıllânî, Ebû Bekir. el-İnsâf. Kâhire: el-Mektebetü’l-ezheriyye li’t-turâs, 2000.
CR  - Birışık, Abdulhamit. “Mecâzü’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/223-225. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
CR  - Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiü’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Dimeşk: Dârü İbn Kesîr ve Dâru’l-Yemâme, 1993.
CR  - Bukır, Abdulbasıt Khthır. Müfessirlerin İhtilafında Müşterek Lafızların Etkisi. Van: Van Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Doktora Tezi, 2023.
CR  - Durmuş, İsmail. “Müşterek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 171/172. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
CR  - Erden, Muhammet Kasım. “Arap Dilinde İştirâk Kavramı ve Tarihsel Gelişimi”. İlahiyat Akademi 17 (2023), 83-116. https://doi.org/10.52886/ilak.1279248
CR  - Erden, Muhammet Kasım. Terâdüf, Furûk, İştirâk ve Ezdâd Kavramları Ekseninde Arap Anlambilimi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
CR  - Esen, Muammer. “İman Kavramı Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/1 (2008), 79-91. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000956
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mi‘yârü’l-ilm. Mısır: Dârü’l-maârif, 1961.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mîzânü’l-amel. Mısır: Dârü’l-meârif, 1964.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kavâidü’l-akâid. Lübnan: Âlemü’l-kutub, 1985.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Maksadü’l-esnâ. Kıbrıs: 1987.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Mustasfâ. Beyrut: Dârü’l-kutubi’l-ilmiyye, 1993.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Menhûl. Beyrut: Dârü’l-fikri’l-muâsır, 1998.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd. Beyrut: Dârü’l-kutubi’l-ilmiyye, 2004.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mihekkü’n-nazari fi’l-mantık. Beyrut: Dârü’l-kutubi’l-ilmiyye, ts.
CR  - Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-ma`rife, ts.
CR  - Hançer, Alaaddin. İslam Hukuk Metodolojisinde Müşterek Lafız ve Furû’ Fıkha Tesiri. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
CR  - Hançer, Alaaddin - Buğda, Alimcan. “Bir Hukuk Terimi Olarak Müşterek Lafız ve Fürû-i Fıkha Tesiri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 10/2 (2024), 498-532. https://doi.org/10.69576/ihya.1432231
CR  - İbiş, Fatih. “İman ve Bilgi İlişkisi Üzerine Bir Eleştiri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 5/2 (2021), 546-579. https://doi.org/10.32711/tiad.1014863
CR  - İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. et-Takrîb li-haddi’l-mantık. Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayat, 1900.
CR  - İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dârü’l-maârif, 1981.
CR  - İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Kitâbü’l-Îmân. Amman: el-Mektebü’l-İslâmî, 1996.
CR  - İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe, Nu`man b. Sâbit. “el-Fıkhü’l-ekber”. İmâm-ı A‘zamın Beş Eseri. İstanbul: İFAV, 2017.
CR  - Karadeniz, İrfan - Karaman, Hüseyin. “İbn Rüşd’de Müşterek Lafız Teorisi ve İlahi Sıfatlar”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2022), 67-86. https://doi.org/10.34085/buifd.1096707
CR  - Kassab, Ahmed Hazim. “İbn Faris’in Fütyâ Fakîhi’l-’Arab Adlı Kitabında Çokanlamlılık”. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2020), 61-77.
CR  - Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tabsiratü’l-edille. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
CR  - Oral, Osman. “Mâtürîdî’de Akıl ve Yaratılış Hikmeti”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40/40 (2016), 139-153.
CR  - Özervarlı, M. Sait. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/505-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
CR  - Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye. Mısır: Dârü’l-meârif, 1969.
CR  - Sâbûnî, Nureddin. el-Kifâyetü fi’l-hidâye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2014.
CR  - Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
CR  - Suyûtî, Celâleddîn. el-Câmiu’l-kebîr. Mısır: el-Ezherü’ş-şerîf, 2005.
CR  - Şimşek, Mehmet Ali. Arap Dilinde Çok Anlamlılık ve Karine İlişkisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
CR  - Taylan, Necip. “Bilgi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/157-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
CR  - TDK, Türk Dil Kurumu. “Çok anlamlılık”. Erişim 10 Aralık 2024. https://sozluk.gov.tr/
CR  - Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhü’l-akâidi’n-Nesefiyye. Kahire: Mektebetü’l-külliyyâti’l-ezheriyye, 1988.
CR  - Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/526-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
CR  - Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/242-246. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1989.
CR  - Yavuz, Yusuf Şevki. “Kıdem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/393-394. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
CR  - Yıldırım, Ramazan. “Halku’l-Kur’an Meselesinin Politik İstismarı”. Milel ve Nihal 8/1 (2011), 49-69.
UR  - https://doi.org/10.61304/did.1603419
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4449206
ER  -