@article{article_1604422, title={Dîvân-ı Lügati’t-Türk’te Türkçe ve Arapça Arasında Mukayese Edilen Unsurlarda Benzer ve Farklı Yönlerin Değerlendirilmesi}, journal={Rize İlahiyat Dergisi}, pages={81–96}, year={2025}, DOI={10.32950/rid.1604422}, author={Sevinç, Rifat Resul}, keywords={Arap Dili ve Belagatı, Dîvân-ı Lügati’-Türk, Arapça, Türkçe, Mukayese, Değerlendirme}, abstract={Doğu Türkistan’ın sınırları içindeki Kaşgar yakınlarında doğan Kaşgarlı Mahmud, ailesinin sağladığı imkânlarla çok iyi bir eğitim gördüğü ve hükümdar olmak üzere yetiştirildiği hâlde ailesine yapılan suikast dolayısıyla yaşadığı yeri terk ederek uzun yıllar Türk yurtlarını dolaşmak zorunda kalmıştır. O, dolaştığı yerlerde boş durmamış, Türk dillerini gözlemleyerek lehçelerini tanıma imkânı bulmuş ve yazmayı düşündüğü eseri için malzeme toplamıştır. Hayatının bu döneminde eserini nerede ve ne zaman yazmaya karar verdiği ve bunun için nasıl bir çaba harcadığı bilinmemektedir. Kaşgarlının Türk dili üzerine yazdığı ve Divânu Lügati’t-Türk adını verdiği bu eser, Arap harfleriyle Arapça yazılarak dönemin Bağdat’taki İslâm halifesine takdim edilmiştir. Eserde Türkçenin istenilen anlamı karşılayacak kelime türetme ve ifade gücü yönünden Arapçadan hiç de geri kalmayan, gelişmiş bir dil olduğu ispat edilmek istenilmiştir. Bu maksatla kelime, deyim ve kuralları açıklarken çok sayıda Arapça unsur kullanılmıştır. Araplara yönelik olduğu için Arapça sözlük tarzının izlerini taşıyan eserde kelimeler, Kitâb’ul’Ayn (Halîl b. Ahmed (ö. 175/995) ve Dîvânu’l-Edeb (İshâk el-Fârâbî (ö. 350/792) sözlüklerinde olduğu gibi son harfine göre alfabetik dizilmiştir. Kelimelerin dizimi fiillerin yapısına ve kalıplarına göre tasnif edilen Dîvânu’l-Edeb tarzındadır. Eserdeki aynı veya yakın anlamıyla Arapçadan Türkçeye geçen kelimeler, Türkçe kelimelerdeki ses değişimleri ve bazı gramer konuları, Türkçe deyim ve atasözleri; ayet, hadis, Arap şiiri, Arap atasözü ve deyimleriyle mukayese edilmiştir. İki dil arasında yapılan mukayesede –bazı noktalar hariç- Arapça unsurların son derece isabetli kullanılmasından Kaşgarlının Arapçaya iyi derecede hâkim olduğu anlaşılmaktadır. Divânu Lügati’t-Türk, sözlük ve gramerin yanı sıra pek çok Türk lehçesinin, dilin yapısının, tarih, coğrafya, tıp ve tedavi yolları, Türk kültürü, şiir, atasözü ve deyim gibi çok sayıda örneğin yer aldığı ansiklopedik bir eserdir. Mevcut tek yazma nüshasının bulunarak Rıfat Bilge tarafından tercümesine başlanmış ancak yarım kalmıştır. Besim Atalay’ın çabasıyla yeniden tercüme edilen eserin Türkçesine yakın zamanda iki farklı tercüme daha eklenmiştir. Türk Dil Kurumu’nun Türkçe, İngilizce, Almanca, Uygurca gibi dillere yapılan tercümesinin yanında kitap, kitapta bölüm, tez, makale ve bildiri gibi çok yönlü ve büyük sayıda çalışmaya dair yayınladığı “Kaşgarlı Mahmud ve Dîvânu Lugâti’t-Türk Kaynakçası” adlı liste bu eserin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Türkçe örneklerin Arapça ile karşılaştırılması yönüyle karşılaştırmalı dilbilimin ilk örneği sayılan eserdeki Arapça unsurlar hakkında daha geniş ve ayrıntılı çalışmalar yapılması gerekirken Arapça ile ilgili çalışmalar bir tez, bir Arapça makale ve birkaç bildiri ile sınırlı kalmıştır. Bu çalışma eserdeki Türkçe ve Arapça arasındaki mukayeselerde iki dil arasındaki benzer ve farklı yönler değerlendirilerek Kaşgarlının yaptığı mukayeselerde Türkçenin gelişmişlik yönünden Arapçadan geri olmadığı iddiasındaki haklılığı ve mukayeselerin doğruluğunun ortaya konulması hedeflenmiştir.}, number={28}, publisher={Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi}