TY - JOUR T1 - Tarihi Medreselerde Doğal Aydınlatma Sistemleri: Konya Kent Merkezi Örneği TT - Natural Lighting Systems in Historical Madrasas: The Case of Konya City Center AU - Yalaz, Elif Tuğba AU - Atalay, Fatmanur AU - Kaynas, Havva Burcu PY - 2025 DA - June Y2 - 2025 DO - 10.31591/istem.1616471 JF - İSTEM PB - Necmettin Erbakan Üniversitesi WT - DergiPark SN - 1304-0618 SP - 239 EP - 270 IS - 45 LA - tr AB - Tarihi yapılarda hem estetik hem de işlevsellik açısından önemli bir öğe olan doğal aydınlatmadan yararlanmak amacıyla, yapı kabuğunda farklı boyutlarda açıklıklar oluşturularak gün ışığından faydalanılmıştır. İşleve, iklime ve yapıldığı döneme göre farklı form ve teknikte uygulanan doğal aydınlatma elemanları mekânın algılanmasına katkı sağlamaktadır. Arapçada eğitim görülen yer anlamına gelen ve “derase” sözcüğünden gelen medreselerde dini eğitimin yanı sıra, matematik, tıp, felsefe gibi pozitif bilimlerde de eğitim verilmiştir. Medreselerin doğal aydınlatılmasında avlu, kubbe açıklığı, revak, aydınlık fenerleri, kapı ve pencere açıklıkları gibi elemanlar tasarımın önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında tarihi süreçte önemli medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan Konya tarihi kent merkezinde yer alan Karatay, Ali Gav, Sırçalı ve İnce Minareli medreseleri, doğal aydınlatma elemanları ve doğal aydınlatmaya katkı sağlayan tasarım kriterleri bakımından ele alınmıştır. Yapılarda yer alan doğal aydınlatma elemanları yerinde gözlem, projeler, fotoğraflar, literatür araştırması üzerinden incelenmiş, yapıların aslında yer alan ve mevcut durumda eklenen doğal aydınlatma elemanları oluşturulan tablolar üzerinden değerlendirilmiştir. Çalışmada medreselerde kullanılan doğal aydınlatma elemanlarının iç mekâna etkisi dört yapı için ayrı ayrı değerlendirilmiş, özellikle çatı ve cephede yer alan elemanların (pencere, kapı, açıklık, kubbe, avlu, aydınlık feneri, üst örtü vb.) yeri, boyutu ve tasarımına bağlı olarak medreselerin doğal aydınlatılmasında etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Yapıldıkları dönemin mimari, teknik ve kültürel özelliklerini yansıtan medreselerde kullanılan doğal aydınlatma elemanları, iç mekânda gün ışığının kontrollü alınması ve yeterli düzeyde aydınlatma sağlayacak oranlarda ve sayılarda kullanılmıştır. KW - Medrese KW - Doğal aydınlatma KW - Konya KW - Cephe açıklıkları KW - Çatı açıklıkları. N2 - In historical buildings, natural lighting, which is an important element in terms of both aesthetics and functionality, has been utilized by creating openings of different sizes in the building envelope to benefit from daylight. Natural lighting elements, which are applied in various forms and techniques depending on the function, climate, and period of construction, contribute to the perception of space. Madrasas, deriving their name from the Arabic word 'derase,' meaning 'place of study,' provided education not only in religious studies but also in positive sciences such as mathematics, medicine, and philosophy. Elements such as courtyards, dome openings, porticoes, light lanterns, and door and window openings constitute an essential part of the design for natural lighting in madrasas. Within the scope of this study, the Karatay, Ali Gav, Sırçalı, and İnce Minareli madrasas, located in the historical city center of Konya—which has hosted important civilizations throughout history—were examined in terms of natural lighting elements and design criteria contributing to natural lighting. The natural lighting elements in these buildings were analyzed through on-site observations, project documentation, photographs, and literature review. Additionally, the natural lighting elements currently present in the buildings, as well as those added in their current state, were evaluated using tables created for this purpose. In the study, the impact of natural lighting elements used in madrasas on the interior space was evaluated separately for four buildings. It was concluded that elements located on the roof and façade (such as windows, doors, openings, domes, courtyards, skylights, and roof coverings) play an effective role in the natural lighting of madrasas depending on their placement, size, and design. The natural lighting elements used in madrasas, which reflect the architectural, technical, and cultural characteristics of the period in which they were built, were designed to allow controlled daylight intake into the interior and to provide sufficient illumination in appropriate proportions and quantities. CR - Agirbas, Asli – Dal, Ayse Ozlem. "Evaluation of Indoor Daylighting Performance Changes in a Historical Khan Building in Istanbul". Heritage Science 12/1 (2024), 313. https://doi.org/10.1186/s40494-024-01409-9 CR - Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi (Genişletilmiş Baskı). İstanbul: İnkılap Yayınları, 2004. CR - Balocco, Carla – Calzolari, Rachele. "Natural Light Design for an Ancient Building: A Case Study". Journal of Cultural Heritage 9/2 (2008), 172-178. https://doi.org/10.1016/j.culher.2007.07.007 CR - Çalışkan, Aysel Eda. Tarihi Yapılarda İşlevsel Sistemlerin Enerji Etkin Tasarım Ölçütleri Açısından Değerlendirilmesi: Konya'daki Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Kamu Yapıları Örneği, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023. https://acikerisim.erbakan.edu.tr/items/3470278d-1d2b-46b8-a2e0- f3b5ecd1a0aa CR - Dişli, Gülşen. "Analysis of Ancient Ventilation and Illumination Practices in Anatolian Seljuk and Ottoman Hospitals and Suggestions for Their Conservation Measures". Heritage Architecture Studies (2018), 181-192. https://doi.org/10.2495/ha-v2-n1-174-185 CR - Dişli, Gülşen, Kişisel Arşivi (2020). CR - Farke, Matthias vd. "Light Damage to Selected Organic Materials in Display Cases: A Study of Different Light Sources." Studies in Conservation 61.sup1 (2016), 83-93. https://doi.org/10.1179/2047058414y.0000000148 CR - Fathy, Fatma, vd. "Conceptual Framework for Daylighting and Facade Design in Museums and Exhibition Spaces." Solar Energy 204 (2020), 673-682. https://doi.org/10.1016/j.solener.2020.05.014 CR - Feilden, Bernard. Conservation of Historic Buildings. London: Routledge, 2007. CR - Goodwin, Godfrey. A history of Ottoman Architecture. USA: Johns Hopkins Press, 1971. CR - Göreci, Nur Efşan - Erten Bilgiç, Didem. "Anadolu Medreselerinde Mekân Biçimlenişinin Kubbe Kullanım Tercihine Etkisi". Mimarlık ve Yaşam 8/1 (2023), 183-197. https://doi.org/10.26835/my.1169485 CR - Gürel, Şerife Sümeyra – Dereli, Mustafa. “Kültür Mirası Mimari Yapılarda Malzeme Bozulmaları: Hoca Hasan Mescidi”. Konya Sanat Dergisi 6 (2023), 182-194. https://doi.org/10.51118/konsan.2023.32 CR - Güven, İsmail. "Türkiye Selçukluları'nda Medreseler". Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES) 31/1 (2013), 125-146. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000249 CR - Hensley, Jo Ellen – Aguilar, Antonio. Improving Energy Efficiency in Historic Buildings. Vol. 3. USA: Government Printing Office, 2012. CR - Hızlı, Mefail. "Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 273-281. CR - İnan Günaydın, Tuğba vd. "Tarihi Yapılardaki Doğal Aydınlatma Uygulamaları". Euroasia Journal of Mathematics, Engineering, Natural & Medical Sciences 8/19 (2021), 55-63. https://doi.org/10.38065/euroasiaorg.909 CR - Kamaruzzaman, Syahrul Nizam vd. "Achieving Energy and Cost Savings Through Simple Daylighting Control in Tropical Historic Buildings". Energy and Buildings 90 (2015), 85-93. https://doi.org/10.1016/j.enbuild.2014.12.045 CR - Kozlu, H. - Hale vd. "Geleneksel Kayseri Hamamlarında Doğal Aydınlatma Sistemleri". History Studies (13094688) 12/4 (2020), 2023- 2042. https://doi.org/10.9737/hist.2020.909 CR - Köroğlu, Hüseyin. Konya ve Anadolu Medreseleri. Konya: Fen Yayınevi, 1999. CR - Kuban, Doğan. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları-Promat AŞ, 2002. CR - Kuban, Doğan , Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yapi-Endustri Merkezi Yayınları, 2007. CR - Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basımı, 1969. CR - Küçükdağ, Yusuf vd. "Tarihî Süreç İçinde Konya Şehrinin Fiziki Gelişimi". Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi 5 (2020), 1-38. CR - Küçükköroğlu, Kâzım. "Ulusal Mimarlık Dönemi Konya Yapılarında Türk Çini Sanatından Yansımalar". İSTEM 23 (2014), 75-99. CR - Mansfield, Kody Paul "Architectural Lighting Design: A Research Review over 50 Years". Lighting Research & Technology 50/1 (2018), 80-97. https://doi.org/10.1177/1477153517736803 CR - Önge, Mustafa. "Tarihsel Süreçte Konya Kent Morfolojisinin Gelişimi". “DeğişKent” Değişen Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi, 2018. CR - Özcan, Koray - Yenice, M. Serhat. "Arkeolojik Mirasın Sürdürülebilirliği: Koruma–Geliştirme Stratejileri için Bir Yöntem Önerisi Konya Alaaddin Tepesi, Türkiye Örneği", Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 5/1 (2008), 1- 16. CR - Payaslı Oğuz, Gülin– Işık, Nihat Sinan. "Tarihi Yapılardaki Doğal ve Yapay Aydınlatma Uygulamaları", II. Ulusal Aydınlatma Sempozyumu ve Sergisi Bildirileri, 08-10. 2003. CR - Pinilla, Santiago Mayorga, vd. "Advanced Daylighting Evaluation Applied to Cultural Heritage Buildings and Museums: Application to the Cloister of Santa Maria El Paular." Renewable Energy 85 (2016), 1362-1370. https://doi.org/10.1016/j.renene.2015.07.011 CR - Piraei, Farimah vd. "Evaluation and Optimization of Daylighting in Heritage Buildings: A Case-Study at High Latitudes”. Buildings 12/12 (2022), 2045. https://doi.org/10.3390/buildings12122045 CR - Semerci, Fatih – Bulanık, Merve. "Konya Kent Merkezinin Şekillenmesinde İktidarın Sosyolojik Etkisi". Konya Sanat 6 (2023), 42- 56. https://doi.org/10.51118/konsan.2023.23 CR - Semerci, Fatih - Özkafa, Ayşe. "Anadolu Selçuklu Medreselerinde Mekân ve Cephe Kalitesinin Analizi: Konya Medreseleri Örneği". İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5/1 (2020), 58-90. https://doi.org/10.20486/imad.693366 CR - Steffy, Gary. Architectural Lighting Design. New York: John Wiley & Sons, 2002. CR - Sümengen, Özlem vd. “Tarihi Yapıların Yeniden İşlevlendirilmesinde Enerji Verimli Aydınlatma Tasarımı Odaklı Bütüncül Bir Model Önerisi”. Mimarlık Bilimlerinde Akademik Çalışmalar Bölüm 14, ed. H. Hale Kozlu, 305-331. Fransa: Livre de Lyon, 2020. CR - Şaman Doğan, Nermin. "Anadolu Selçuklu Medreseleri ve Darüşşifalarında Türbe". Belleten 83/297 (2019), 519-554. https://doi.org/10.37879/belleten.2019.519 CR - Şenalp, Mihrimah. Tarihi Yapılarda Termal Konfor Analizi: Ali Gav Medresesi Örneği, (Konya: Konya Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019). CR - Tanyeli, Uğur. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.-15. yy). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1987. CR - Timur, Barış Ali vd. "Cephe Yönlenmesinin Tarihi Konutların Enerji Kullanımına Etkileri: Güneybatı Anadolu’da Dış Sofalı Konutlar". Megaron 17/1 (2022). https://doi.org/10.14744/MEGARON.2022.46959 CR - Turkish Museums, “Konya Çini Eserleri Müzesi (Karatay Medresesi)”, Erişim 02.12.2024, https://www.turkishmuseums.com/museum/detail/2128-konya-cini- eserleri-muzesi-karatay-muzesi/2128/1 CR - Turkish Museums, “İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler Müzesi”, Erişim 02.12.2024 https://www.turkishmuseums.com/museum/detail/2133- konya-tas-ve-ahsap-eserleri-muzesi-ince-minare/2133/1 CR - Türkiye Kültür Portali, “İnce Minare Taş ve Ahşap Eserleri Müzesi”, Erişim 02.12.2024 https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/konya/gezilecekyer/nceminar e-tas-ve-ahsap-eserleri-muzesi CR - Uslu Bülbül, Zehra – Urak, Z. Gediz. "Konya İnce Minareli Medrese’nin Özgünlük Ölçütü Bileşeni Biçim ve Tasarım Unsuru Bakımından Analizi". Online Journal of Art and Design, 8/1 (2020), 154-181. http://www.adjournal.net/ CR - Yaldız, Esra. Konya'daki Medrese Yapılarının Yeniden Kullanım Koşullarına Göre Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp? id=TCOuBm0gxAtK4wZ70EbaAQ&no=jNCxpY4izSiqvjYOLN2JqA UR - https://doi.org/10.31591/istem.1616471 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4506378 ER -