TY  - JOUR
T1  - Filibeli Ahmed Hilmi’nin Yeni İlm-i Kelâm’a Katkısı: Üss-i İslâm Eseri Özelinde Bir Değerlendirme
TT  - Phılıppıte Ahmad Khılmı's Contrıbutıon To The New Scıence Of Theology: an Evaluatıon In The Context of Hıs Work Üss-İ Islâm
AU  - Harman, Vezir
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
DO  - 10.21054/deuifd.1624551
JF  - Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
JO  - DEUIFD
PB  - Dokuz Eylül Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 1303-3344
SP  - 22
EP  - 40
IS  - 61
LA  - tr
AB  - Kelâm ilmi, İslâm itikadını aklî ve naklî delillerle ispat eden ve bu konuda muhaliflerin itirazlarını ve şüphelerini ilzam ederek cevaplayan yenilenmeye açık ilmi bir disiplindir. Tarihten günümüze gelince kadar kelâm âlimleri aklî, dilsel, mantıksal, felsefî ve bilimsel argümanlara karşı benzer bir dil kullanarak din dilinin yenilenmesinde ve gelişmesinde önemli katkılarda bulunmuşlardır. Osmanlı döneminde ortaya çıkan yeni buhranlar, sorular ve sorunlar karşısında Yeni İlm-i Kelâm dönemi başlamıştır. Kimisi İslâm’ın özüne ve fıtrata dönerek, kimisi Avrupa’yı taklit ederek, kimi de bilimsel keşiflerin rehberliğinde çözümler üretmeye çalışmışlardır. Makalenin konusu ve amacı İslâm dünyasında ortaya çıkan bu ihtiyaca Filibeli Ahmed Hilmi’nin Yeni Akaid: Üss-i İslâm eseri ile ne sunduğunu incelemek ve Yeni İlm-i Kelâm’a katkılarını tespit etmektir. Bu çalışmada Filibeli’nin eserde ele aldığı meseleler ve onlara verdiği cevaplar analiz edilmiş; kelâmî, felsefî, tasavvufî anlayışı incelenmiş ve eklektik zihin yapısına sahip Tasavvufî Kelâm diyebileceğimiz bir anlayışın temsilcisi olduğu vurgulanmıştır.
KW  - Kelam İlmi
KW  - Yeni İlm-i Kelam
KW  - Filibeli Ahmed Hilmi
KW  - Üss-i İslâm
KW  - Vahdet-i vücûd
N2  - The science of Kalām is a scientific discipline open to renewal that proves the İslâmic faith with rational and narrative evidences and answers the objections and doubts of the opponents by proving them. From history to the present day, theologians have made significant contributions to the renewal and development of the language of religion by using a similar language against rational, linguistic, logical, philosophical and scientific arguments. In the face of new crises, questions and problems that emerged during the Ottoman period, the new era of theology began. Some of them tried to find solutions by returning to the essence of İslâm and nature, some by imitating Europe, and some by being guided by scientific discoveries. The subject and purpose of this article is to examine what Phılıppıte Ahmad Khılmı offered to this need that emerged in the İslâmic world with his work “New Aqaid: Ussi İslâm” and to determine his contributions to the New Science of Kalam. In this study, the issues that Phılıppıte Ahmad Khılmı addresses in the work and his answers to them are analyzed; his theological, philosophical and Sufi understanding is examined and it is emphasized that he is the representative of an understanding that we can call Sufi Kalām with an eclectic mindset.
CR  - Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût. b.y.:
Müessetu’r-Risâle, 2001.
CR  - Altun, İsmail. “Muhammed Hamîdullah’ın Mescid-i Aksâ’nın Yerine Dair Görüşlerine Eleştirel Bir
Yaklaşım”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 22/1 (2018), 293-316.
CR  - Ateş, Süleyman. Kur’an-ı Kerim Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 2003.
CR  - Baş, Mustafa. “Kitabi Dinlerin Tarihsel Sürecinde Filistin ve Kudüs”. Tarihte Kudüs ve Mescid-i Aksâ.
Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
CR  - Bayrak, Handan Yıldız. Kur’ân’da Kudüs ve Mescid-i Aksa. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
CR  - Bekiroğlu, Harun. “Tefsir Sayfalarından Tarihi Okumak: Mesid-i Aksâ”. KUDÜS İsrâ e Mi‘rac Hatırasının
Muhafızı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2024.
CR  - Bıyıkoğlu, Yakup. “İslâm Öncesi Dinî-Kültürel Olguların Kıblenin Tahvili Hususuna Yansımaları ve Kıble
Ayetlerinin Sosyal-İçtimaî Boyutu”, İHYA Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 6/1 (2020), ss. 70-97.
CR  - Bozkurt, Nebi. “Mescid-i Aksâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/268-271. Ankara: TDV
Yayınları, 2004.
CR  - Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah. Sahîhu’l-Buhârî. Muhammed. b. Züheyr en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.:
Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
CR  - Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. Fadl. es-Sünen, thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî.
4 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 1412.
CR  - Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘âs b. İshâk, Sünenu Ebî Dâvûd. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt.
Beyrût: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
CR  - Erul, Bünyamin. Kudüs ve Aksâ. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2023.
CR  - Harman, Ömer Faruk. “Kudüs”, Türkye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/323-327. Ankara: TDV
Yayınları, 2002.
CR  - Hicâzî, Tarık Ahmed. Şia ve Mescid-i Aksâ. Konya: Meva Yayınları, 2010.
CR  - Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, thk. Muhammed Şemsuddin Hüseyin. 8 Cilt.
Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
CR  - İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye, 1984.
CR  - İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’lkitâbi’l-‘
azîz, thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,
1422/2001.
CR  - İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Târihu beyti’l-Makdis, thk. Muhammed Azab
(b.y: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, t.s.
CR  - İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. 2 Cilt. Kâhire:
Dâru İhyâi Kütübi’l-‘Ârabiyye, t.s.
CR  - İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. Kâhire: Dâru’l-Meârif, t.s.
İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ, thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Nâsır,
1968.
CR  - Kanik, İsa. “İsrâ Sûresi Bağlamında Kaleme Alınan İsrâ Sûresi Özelinde Tefsir Literatüründe Kudüs ve
Mesid-i Aksâ’ya Dair Düşünceler”. İlmî, Kültürel ve Sosyal Hayatta Kudüs. Ankara: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, 2023.
CR  - Karaman, M. Lutfullah. “Filistin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/89-103. İstanbul: TDV
Yayınları, 1996.
CR  - Kitab-ı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1996.
CR  - Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li â-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-
Perdevnî-İbrâhim el-Etfeyyiş. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1964.
CR  - Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtu ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye,
2005.
CR  - Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1990.
CR  - Mukâtil b. Süleymân. Tefsiru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şahâte. 5 Cilt. Beyrût: Dâru
İhyâi’t-Türâs, 1423.
CR  - Musa İsmail Basit vd., çev. Ali Benli. Mesra Eğitim Tercüme Komisyonu. Kudüs Tarihi. İstanbul: Nida
Yayınları, 2011.
CR  - Mücahid b. Cebr. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdusselâm Ebü’n-Neyl. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî,
1989.
CR  - Müslim, Ebu’l-Hüseyn el-Kuşeyrî. es-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. 5 Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-
‘Arabî, t.s.
CR  - Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. Abdulfettâh Ebû Gudde. 8 Cilt. Halep: Mektebetu’l-
Matbû‘âtu’l-İslâmiyye, 1986.
CR  - Nesefî, Ebu’l-Berakat Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-tenzil ve hekâikü’te’vil. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3. Cilt.
Beyrût: Dâru’l-Kelim, 1998.
CR  - Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
CR  - Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muuhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû
Muhammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
CR  - Smart, Ninian. The World’s Religions. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
CR  - Sülün, Murat. “Kur’ân-ı Kerîm’de Kudüs’e Atıflar”, Diyanet İlmî Dergi, 60/4 (Kudüs ve Mescid-i Aksâ Özel
Sayı 2024), 1219-1262.
CR  - Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr. 6 Cilt. Beyrût-Dımaşk, Dâru İbn
Kesîr-Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414/1993.
CR  - Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt.
Kâhire: Dâru’n-Neşr, 1994.
CR  - Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed Cerîr. Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân/Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-âyi’l-Kur’ân. thk.
Ahmed Muhammed Şâkir. 25 Cilt. b.y: Müessesetü’r-Risâle, 1420.
CR  - Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed Cerîr. Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Türâs, 1387.
CR  - Tirmizî, Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Mûsa. Sünenu’-t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvvâd Ma‘rûf . 6 Cilt. Beyrût:
Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
CR  - Zemahşerî, Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî,
1407.
UR  - https://doi.org/10.21054/deuifd.1624551
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4541398
ER  -