TY - JOUR T1 - 16. Yüzyılda Safevî İran’ında Mevlevîliğin Yayılmamasının Nedenleri TT - In The 16th Century, The Reasons for The Failure of Mawlawiyya to Spread in Safavid Iran AU - Karju Ajirlu, Bahram AU - Hazrati, Hasan PY - 2025 DA - April Y2 - 2025 DO - 10.26650/jes.2025.1327466 JF - Avrasya İncelemeleri Dergisi JO - AVİD PB - İstanbul Üniversitesi WT - DergiPark SN - 2147-7469 SP - 1 EP - 18 VL - 14 IS - 1 LA - tr AB - 16. yüzyılda Osmanlı ve Safevî devletleri, İslâm dünyasında iki büyük Türk devleti olarak, siyasi ve dinî sorunlar yaşıyorlardı. Bu sorunlardan biri, çeşitli nedenlerden dolayı tasavvuf tarikatlarının desteklenmesi veya baskı altına alınmasıydı. Bu tarikatlardan biri ve belki de en önemlisi Mevlevîlik tarikatıydı. Mevlevîlik, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde ortaya çıkan ve Osmanlı döneminde yaygınlaşan önemli bir tasavvufî tarikattır. Türkmenlerin desteğiyle Şah İsmail (1501-1524) tarafından kurulan Safevî Devleti’nin İran’da Şiîliğin yayılması konusundaki gayreti Mevlevîliğin de bu topraklardaki kaderini belirlemiştir. Safevî Devleti, Anadolu’daki Şiîliğe temayülü olan Türkmenlere sağladığı maddi ve manevi desteklerle Şiî mezhebini burada yaymaya çalışırken onları Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmeleri konusunda da tahrik etmiştir. Diğer taraftan aynı yüzyıllarda Mevlevîlik de İran’dan neredeyse silinme noktasına gelmiştir. Safevî Devleti’nin izlediği mezhebî yayılma politikasının etkisi ve Osmanlı padişahlarının Mevlevîliği desteklemesi bu tarikatın Anadolu’da yayılmasına ve Mevlevîhânelerin sayısının artmasına sebep olmuştur. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da kurulan Mevlevîhâneler sayesinde bu tarikat, Safevîler ile bir tampon bölge oluşmasını sağlamış ve Şiîliğin Anadolu’da yayılmasının engellenmesinde başarılı da olmuştur. Bu çalışmada Osmanlı-Safevî kaynaklarına dayanarak, Osmanlı Devleti’nin siyasi, kültürel ve dinî alanlarında da aktif bir rol oynayan Mevlevîliğin Safevî topraklarında yayılma alanı bulamamasının üzerinde durulmuştur. KW - Osmanlı Devleti KW - Safevî Devleti KW - İran KW - Tasavvuf KW - Mevlevîlik N2 - In the 16th century, the Ottoman and Safavid states, as two great Turkish states in the Islamic world, were experiencing political and religious problems. One of these problems was the support or suppression of Sufi orders for various reasons. One of these orders, and perhaps the most important one, was the Mevlevi order. Mevleviism is an important Sufi order that emerged during the Anatolian Seljuk period and became widespread during the Ottoman period. The efforts of the Safavid State, founded in Iran by Shah Ismail (1501-1524) with the support of Turkmens, to spread Shiism in Iran determined the fate of Mevlevism in these lands. While the Safavid State endeavoured to spread the Shiite sect in Anatolia by providing material and moral support to Turkmens who were inclined to Shiism, it also provoked them to rebel against the Ottoman Empire. On the other hand, in the same centuries, Mevleviism almost disappeared from Iran. The influence of the sectarian expansion policy pursued by the Safavid State and the support of the Ottoman sultans for Mawlawīism led to the spread of this order in Anatolia and the increase in the number of Mawlawīhânes. Thanks to the Mevlevîhânes established especially in Southeastern Anatolia, this order created a buffer zone with the Safavids and was successful in preventing the spread of Shiism in Anatolia. In this study, based on Ottoman-Safavid sources, the Mevlevi order, which played an active role in the political, cultural and religious spheres of the Ottoman Empire, is analysed CR - Açık Önkaş, Nilgün. “Mevlevilerin Yönetimle İlişkileri”. Akademik Bakış Dergisi, 2011, 23/1-8. google scholar CR - Akgündüz, Murat. “Mevlevîlik ve Osmanlı Padişahları”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2007, 18/18: 37-44. google scholar CR - Akyol, Taha. Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet. İstanbul: Doğan Kitap, 2018. google scholar CR - Algar, Hamid. The Naqshbandi Order: A Preliminary Survey of Its History and Significance. Studia Islamica, 1976. google scholar CR - Anonim. Alem-ârâ-yı Şah İsmail. düz. Asgar Muntazer Sâhib. Tahran: Tercüme ve Neşr-i Kitâb, 1349. google scholar CR - Anonim. Kızılbaşlar Tarihi (Tarih-ı Kızılbaşan). trc. ve notlar Tufan Gündüz, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016. google scholar CR - Anonim. Tarîh-i Âlem Ârâ-yı Safevî. (Ş. Yedullah, Düz.) Tahran: İntişarât-i Bunyad-i Ferheng-i İran, 1350. google scholar CR - Arjomand, Said Amir. Sociology of Shiite Islam, Collected Essays, Leiden: Brill, 2016. google scholar CR - Artam, Gocagül. Osmanlı Devleti’nde Mevlevî Tarikatı’nın Klasik Öncesi Dönemi (13-17. Yüzyıllar). İstanbul: Encümeni Yayınları, 2007. google scholar CR - Ateş, İbrahim. “Mevlânâ Dergâhı ile İlgili Vakıf ve Vakfiyeler”, Ankara: IX. Vakıf Haftası Kitabı, 1992. google scholar CR - Braun, Edward. Tarih-ı Edebiyat-ı İran. çev. Fethullah Muctebayi. Tahran: Şerket Sehami Ketabha-i Cibî, 1342. google scholar CR - Caferiyan, Resul. Safevîyye der ‘arse-i Dîn, Ferheng ve Siyâset. Kum: Pejûheşgede-yi Havza ve Dâneşgâh, 1379. google scholar CR - Caferiyan, Resul. İlel-i Beroftaden-i Safevîyan, İsfahan. Sazman-i Tebliğat İslami, 1372. google scholar CR - Cezmi Tuncer, Orhan. “Kilis Mevlevihanesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmalar Dergisi, 1996, 2: 259-281. google scholar CR - Çetin, Firdevs. “Osmanlı-Safevî Rekabetinin Osmanlı Resmî İdeolojisine Etkisi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2011, 2/1: 12-28. google scholar CR - Efendiyev, Oktay. Azerbaycan Safevî Devleti. çev. Ali Asker, İstanbul: TEAS Press Yayıncılık, 2007. google scholar CR - Gökbulut, Süleyman. “Safevîler Devrinde Şiîliğin yayılmasında Tasavvufun Rolü”. Hitit Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, 15/30: 269-297. google scholar CR - Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlena’dan sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1953. google scholar CR - Gündüz, Tufan. “Şah İsmâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 253-255. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. google scholar CR - Gürdoğan, Ersin Nazif. Mevlânâ Dünyaya Açılan Anadolu. İslâm Aylık Mecmua, 1996. google scholar CR - Handemîr, Emir Mahmud. İran Der Rüzgâr-ı Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevî. düz. Gulam Rıza Tabatabayi Mecd. Tahran: Mecmua-i İntişârât-ı Edebî ve Tarihi-i Mevkufât-ı Dr. Mahmud Afşar, 1370. google scholar CR - Hür El-Âmilî, Muhammed bin Hasan.Amalal-Âmil. İsfahan: Müessese-i Tahkîkât ve Neşr-i Ma’ârif-i Ehli’l-Beyt, 1395. google scholar CR - İlhan, Avni. “Bâtıniyye”, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1992, 5: 190-194. google scholar CR - İsfendiyar, Mehmud Reza. Tarih-i Tasavvuf ve İrfan-i İslami. Tahran: İntişarat semt, 1398. google scholar CR - Kartaloğlu, Habib. Safevîlerin İlk Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022. google scholar CR - Kiyani, Muhsin. Tarih-i Hangah der İran. Tahran: Furuğı Deniş, 1369. google scholar CR - Konur, Himmet. “Mesnevi’de Mürit-Mürşid İlişkisi”. Tasavvuf Akademi, 2005, 14. google scholar CR - Konur, Himmet. İbrâhîm Gülşenî, Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yay, 2000. google scholar CR - Küçükdağ, Yusuf. “Antep Mevlevihanesi ve Vakfıyelerı”. Türk Tasavvuf Araştırmaları Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu. 2000, 22 Ekim, Gaziantep. google scholar CR - Küçükdağ, Yusuf. Türk Aleviliği Araştırmaları. Konya: Çizgi Kitabevi, 2010. google scholar CR - Kummî, Molla Muhammed Tâhir. Tuhfetü’l-Ahyâr. Çap-ı Musavver, 1336. google scholar CR - Lewis, Franklin. Mevlâna; Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı. çev. Gül Çağalı Güven-Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010. google scholar CR - Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-I Manevî. çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015. google scholar CR - Mardin, Şerif. “Mevlevi”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Edited by: John L. Esposito, New York: Oxford University Press, 2009. google scholar CR - Mir Ahmedi, Meryem. Din ve Devlet Der Asr-ı Safevî. Tahran: intişarat Emir Kebir, 1369. google scholar CR - Mircaferi, Hüseyin. “Tasavvuf ve Safevîler Döneminde Sûfî Kelimesinin Anlamındaki Aşamalı Değişim”. çev. Sagıp Atlı. Sûfî Araştırmaları 2012, 3/5: 107-114. google scholar CR - Mohammednejad, Hamidreza. “Erdebil Tarikatı ve İlhanlılar: Tasavvuf ve Siyaset İlişkisinde Yeni Dönem”. Ankara: TAD, 2015. google scholar CR - Musavi Zanjani, İbrahim. Aka’id al-İmamiyya al-İsna Aşariyya, Beyrut: Mu’assasat al-Alami li-l-Matbuat, 1992. google scholar CR - Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998. google scholar CR - Ocak, Ahmet Yaşar. “Din ve Düşünce”. İstanbul: Osmanlı Medeniyeti Tarihi, 1999. google scholar CR - Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufîliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yay, 2002. google scholar CR - Ösen, Serdar. Osmanlı Devlet ve Toplum Hayatında Mevlevilik (19. yüzyıl). İstanbul: Kitap yayınevi, 2015. google scholar CR - Öz, Mustafa. “Meclisî, Muhammed Bâkır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 253-255. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. google scholar CR - Öz, Mustafa. “Mehdî el-Muntazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 376-377. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. google scholar CR - Özsaray, Mustafa. 19. Yüzyıl Arşiv Belgeleri ışığında Osmanlı’da Devlet-Tekke İlişkileri. İstanbul: İz yayınları, 2021. google scholar CR - Rebbani, Zehra. Mansab-ı Molla Başı der Asr-e Safevya (zamine-ha, şekl-giri, vazaif). Tahran: Yüksek Lisans Tezi, Daneşgah-e al-Zehra, Daneşkade-ye İlahiyat, 1393. google scholar CR - Rumlu, Hasan Beg. Ahsenü’t-tevarih. Tahran: 1357. google scholar CR - Rypka, Jan. History of İranian Litareture. Dordrecht: Springer, Softcover reprint of the original, 1968. google scholar CR - Safa, Zebihullah. Tarih-i Edebiyat der İran. Cilt 5. Tahran: Firdevsi, 1369. google scholar CR - Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018. google scholar CR - Şirazî, Hace Zeynelabidin. Tekmiletü’l-Ahbar. çev. Ebülfez Rehimli, Bakü: İlim Neşriyatı, 1996. google scholar CR - Şirazî, Mâsum Ali Şah. Tarâiku’l-Hakâyık. düz. Muhammed Cafer Mahcûb. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhâne-i Senâî, 1339. google scholar CR - Şüşterî, Ziyâüddîn. (1365). Mecâlisü’l-Mü’mmm. düz. A. Seyyid Ahmed, (Cilt I-II). Tahran: Kitâbfürûşî-yi İslâmiyye. google scholar CR - Şeybânî, Nizamüddin Mocir. Teşkil-i Şahenşah-ı Safeviyye. İhya-yı Vahdet-i Millî. Tahran: İntişarat-ı Danişgahı Tahran, 1346. google scholar CR - Tâherî, Ebû’l-Kâsım. Tarihe Siyasi ve Ecetmayi İran. Tahran: inteşarat-ı ilmi ve ferhengi, 1384. google scholar CR - Tahram, Ağa Bozorg. Müsnifat-i Şı'ah, İran: Meşhed, 1372. google scholar CR - Tosun, Necdet. “Nurbahşiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 248-249. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007. google scholar CR - Uludağ, Süleyman. “Devran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 248-249. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. google scholar CR - Uzluk, Şahabettin. Mevlânâ’nın Türbesi. Konya: Konya Halkevi, 1946. google scholar CR - Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 1988. google scholar CR - Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Osmanlılar ve Sunni-Hanefi Anlayış. Ankara: Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 2002. google scholar CR - Yıldız, Onur. Safevîler Döneminde İran’da Din-Devlet İlişkilerinin Evrimi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 2023. google scholar CR - Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sufiler, Devlet ve Ulema. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007. google scholar CR - Yüksel, Hasan. “Ayıntab Mevlevihânesi”, Toplumsal Tarih 1/5, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994. google scholar CR - Zerrinkub, Abdülhüseyin. Donbaleye Cûst u Cû der Tasavvuf-i İran. Tahran: İntişarât-ı Emir Kebir, 1357. google scholar UR - https://doi.org/10.26650/jes.2025.1327466 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4554389 ER -